Perfformiad (gwych) y Toriaid yng Nghymru

 Reit - y Toriaid -  mae’n debyg ei bod yn deg dweud nad oedd hi’n etholiad arbennig o wych iddyn nhw yng Nghymru na thu hwnt. Roedd 2019 yn flwyddyn pan dorrodd y Toriaid nifer o recordiau etholiadol yng Nghymru, ond torrwyd mwy eleni. 

Llwyddodd y Toriaid i beidio ennill sedd o gwbl yng Nghymru ddydd Iau - rhywbeth maent wedi ei wneud ddwy waith o’r blaen - yn 1997 a 2001.  Ond mi wnaethon nhw’n waeth na hynny mewn rhai ffyrdd y tro hwn.  18.2% o’r bleidlais gafodd y Toriaid yn 2024 - y canrannau cyfatebol yn 1997 a 2001 oedd 19.6% a 21%. Dydi’r gwahaniaeth ddim yn anferthol ond ystyrier hyn - mewn 11 o’r 32 sedd oedd y Toriaid yn ail - sef 34%.  Yn 1997 roeddynt yn ail mewn 25 o’r 40 sedd - sef 63% o’r seddi - er mae’n rhaid cydnabod mai ail pell iawn oeddan nhw mewn aml i achos. 

Roedd gan y Toriaid 14 o seddi yn 2019 - mwy nag oeddynt erioed wedi eu hennill o’r blaen -  yn mynd i mewn i’r etholiad a chollwyd y cwbl.  ‘Does yna ddim un plaid wedi llwyddo i golli cymaint o seddi mewn un etholiad yng Nghymru o’r blaen.  Does ‘na ddim un plaid wedi colli tros i 300,000 o bleidleisiau yng Nghymru o’r blaen chwaith, ond llwyddodd y Toriaid i wneud hynny eleni. Does yna ddim un plaid yng Nghymru wedi gweld eu canran o’r bleidlais yn cwympo bron i 18% o’r blaen, ond dyna ddigwyddodd i bleidlais y Toriaid Cymreig eleni.  Cymrodd sawl etholiad i’r Rhyddfrydwyr chwythu pob dim yn hanner cyntaf y ganrif ddiwethaf.  

Mae’n debyg felly y dyliwn longyfarch Andrew RT Davies a’i gyfrif trydar lliwgar am arwain ei blaid i dir newydd etholiadol sbon. 

A ‘dydi pethau ddim yn edrych yn rhy wych ar gyfer y dyfodol chwaith.  Mae Reform o’u blaenau nhw mewn mwy o seddi na mae nhw o flaen Reform (17 i 14). Felly pan mae’n dod i etholiad 2029 mae’n fwy na phosibl y bydd gwasgfa bellach ar eu pleidlais - gyda phleidleiswyr Asgell Dde a bleidleisiodd trostynt y tro hwn yn cael eu temptio i bleidleisio i Reform. 

Perfformiad Llafur yng Nghymru

 Mi edrychwn ni ar Lafur y tro hwn. 

Mae Llafur wedi gwneud yn dda iawn yng Nghymru o ran ennill seddau - gan sicrhau 27 o’r 32 sedd - sef  84% ohonynt gyda dim ond 37% o’r bleidlais.  Mae Llafur wedi gwneud yn well na hynny hyd yn oed yn y gorffennol - yn 2001 ac 1997 er enghraifft - ond gyda chanran llawer, llawer uwch bleidlais.

Er gwaetha’r llwyddiant y tro hwn mae yna resymau da pam y dylai Llafur fod yn bryderus wrth edrych ymlaen i’r dyfodol canolig - gydag 487,636 o bleidleisiau dyma’r tro cyntaf iddynt gael llai na hanner miliwn o bleidleisiau ers - credwch o neu beidio - 1935.  Ond dydan ni ddim yn gorfod edrych mor bell yn ol i ddod o hyd i ganran is na 37% eleni - 36.9% gafodd y blaid yn 2015.  Ond roedd y ganran o’r bleidlais 4% yn is nag oedd yn 2019 a 12% in is nag oedd yn 2017 - sydd yn newid sylweddol.  Mae peryglon sylweddol i Lafur yn y ffigyrau hyn. 

‘Dwi ddim eisiau trafod systemau ethol cynrychiolwyr etholedig yma, ond efallai ei bod werth nodi bod y drefn sydd gennym yn fwy caredig o lawer wrth rhai pleidiau nag eraill - gweler isod.

Mae yna ddwy ffordd o wneud yn gymharol dda o’r drefn ethol Cyntaf i’r Felin sydd gennym. Y ffordd Plaid Cymru neu Sinn Fein, sef cael pleidlais sylweddol mewn rhai etholaethau penodol (rhai mewn ardaloedd Cymraeg yn achos Plaid Cymru a rhai mewn ardaloedd Pabyddol yn achos Sinn Fein) neu gael pleidlais gymhedrol ond sydd yn sylweddol uwch nag un neb arall ar hyd a lled  yr wlad - fel mae Llafur yn ei wneud. Y dull Llafur ydi’r dull mwyaf effeithiol - mae’n ildio mwy o seddi, ond mae hefyd yn fwy bregys. Gall gogwydd cryf yn erbyn plaid sydd a phleidlais gyson ond cymhedrol arwain at golli llawer iawn o seddi - sef yr hyn ddigwyddodd i’r SNP a’r Toriaid y tro hwn.  

A daw hyn a ni at yr etholiad cyffredinol nesaf - fydd yn ol pob tebyg yn cael ei gynnal yn 2029.  Mae’r hyn mae’r Blaid Lafur wedi ei etifeddu gan y Toriaid yn eu gadael mewn sefyllfa anodd. Mae yna pob math o heriau yn eu hwynebu - y rhan fwyaf ohonyn nhw wedi cael eu hachosi gan Brexit neu o leiaf yn cael eu gwneud yn waeth gan Brexit. 

Mae Llafur wedi mabwysiadu polisi Brexit tebyg iawn i un yr ERG - peidio ail ymuno efo’r Farchnad Sengl na’r Undeb Tollau ond crefu am ffafrau arbennig gan yr UE - rhywbeth sy’n anhebygol iawn o ddigwydd. Yn ol pob tebyg fydd pethau fawr gwell o ran darparu gwasanaethau sylfaenol mewn pum mlynedd, a gallai hynny yn hawdd arwain at ogwydd chwyrn yn erbyn Llafur bryd hynny - a byddai hynny yn ei dro yn arwain at fap gwleidyddol tra gwahanol i’r un sydd ar gael i ni heddiw. 

Ac wrth gwrs mae yna etholiadau’r Senedd yn 2026.  Mae’r system bleidleisio gyfrannol fydd yn cael ei defnyddio yn yr etholiad hwnnw yn debygol o arbed Llafur rhag colli nifer fawr o seddi - ond mae lle i gredu y gallai’r blaid gael etholiad anodd iawn - o bosibl yr un mwyaf anodd yn ei hanes. 

Yn hanesyddol mae Llafur wedi tan berfformio yn sylweddol mewn etholiadau Cymreig pan mae mewn grym yn San Steffan, ond mae posibilrwydd y bydd y tan berfformiad yn waeth nag arfer yn 2026 - roedd amgylchiadau economaidd yn llawer gwell y tro diwethaf roedd Llafur mewn grym yn Dan Dteffan na maent rwan. Ar ben hynny - fel rydym wedi son - roedd canran y bleidlais yn wan yn yr etholiad sydd newydd ei chynnal, dydi’r polio Senedd Cymru diweddaraf ddim yn edrych yn dda i Lafur, ac mae gan y Blaid Lafur Gymreig broblemau mewnol sylweddol ac anodd iawn i’w datrys.

Mae posibilrwydd go iawn nad Llafur fydd y blaid fwyaf yng Nghymru yn dilyn etholiad 2026.

Etholiad 2024 - Rhif 1 - Plaid Cymru

 Wele ychydig o argraffiadau cychwynnol o etholiad ddydd Iau ydi’r un rhyfeddaf i ddigwydd yn ystod fy mywyd i – a byddaf yn blogio tros yr wythnosau nesaf ar y thema.  Mi wna i ddechrau efo fy mhlaid fy hun – Plaid Cymru.

 

Yr 14.8% a gafodd y Blaid oedd y ganran uchaf iddi erioed mewn etholiad cyffredinol.  Fydd na ddim llawer yn cofio’r record a dorrwyd - ond 14.3% yn 2001 o dan arweinyddiaeth Ieuan Wyn oedd hwnnw.  Serch hynny roedd y nifer o bleidleisiau gafodd y Blaid yn 2024  mymryn yn is nag oedd yn 2001 - 194,812 .  Cynyddodd canran ei phleidlais ym mhob etholaeth (aeth canran y Torïaid i lawr ym mhob etholaeth ac aeth canran Llafur i lawr ym mhob etholaeth ag eithrio tair)

 

Mae un gwahaniaeth mawr rhwng 2001 a 2024 - roedd canlyniadau 2001 yn dod yn fuan ar ôl etholiad Cynulliad syfrdanol 1999 – etholiad a welodd dwf syfrdanol yng nghefnogaeth y Blaid . Mae canlyniadau 2024 yn dod ar derfyn cyfnod sydd wedi bod yn ddigon anodd i’r Blaid.

 

Am y rhan fwyaf o fy mywyd i y Cymoedd oedd y llefydd gorau yng Nghymru i weld  mwyafrifoedd anferth - ac roedd rheiny yn ddi eithriad yn fwyafrifoedd Llafur. Mae hynny wedi  newid yn ddiweddar.  Efallai mai un ffordd o ddangos hyn ydi trwy gael cip yn ôl ar yr etholiad cyntaf i fi erioed bleidleisio ynddi hi - etholiad Chwefror 1979.  Dyma’r etholiad ddaeth a Thatcher i rym ac roedd hi’n drychineb i Lafur ar draws y DU - ond ddim yng Nghymru. Cafodd Llafur bron i hanner y bleidlais yma (48.6%) o gymharu a 36.9% dros y DU gan ennill 22 o’r 36 sedd.  Roedd y mwyafrifoedd yn y rhan fwyaf o’r etholaethau maes glo yn enfawr. Y tro hwn 37% o’r bleidlais gafodd Llafur (gostyngiad o 3.9% o gymharu a 2019), ac mae golwg digon bregus ar y mwyafrifoedd yn y rhan helaethaf o’r Cymoedd. 

 

Mae ‘na batrwm wedi bod yn datblygu ers rhai blynyddoedd bellach bod Plaid Cymru yn dod i ddominyddu gwleidyddiaeth Gorllewin yr wlad fwyfwy - ar lefel Senedd Cymru, llywodraeth leol a San Steffan. Mae’r hyn ddigwyddodd ddydd Iau yn barhad o’r tuedd hwnnw.  

 

Mewn pedair sedd Gymreig yn unig cafodd un blaid bleidlais o fwy na 20,000 eleni - Gogledd Caerdydd a Gwyr  i Lafur a Cheredigion / Gogledd Penfro a Dwyfor Meirionnydd i Blaid Cymru - ond roedd mwyafrifoedd Liz a Ben yn sylweddol uwch na mwyafrifoedd Anna McMorrin a Tonia Antoniazzi. Y ddwy etholaeth orllewinol yma ydi’r pethau mwyaf tebyg i Gymoedd y De’r 70au erbyn hyn - ond efo plaid arall yn dominyddu. 

 

Mae yna un neu ddau o bethau bach daearyddol i adrodd arnyn nhw hefyd. Dydi hi ddim yn bosibl teithio a arfordir gogleddol i arfordir deheuol Cymru heb adael etholaethau sy’n cael eu cynrychioli gan Blaid Cymru oherwydd bod y ddwy bont tros y Fenai yn croesi i Bangor Aberconwy.  Ond mi fedrwch chi deithio o un arfordir i’r llall heb a dim ond gadael etholaethau sy’n cael eu cynrychioli gan y Blaid am tua dwy filltir.  Mae tros i draean o arwynebedd Cymru bellach yn cael ei gynrychioli gan aelodau Plaid Cymru yn San Steffan – gan gynnwys llefydd sydd erioed wedi cael eu cynrychioli o’r blaen a wardiau sy’n eitha’ agos at y ffin efo Lloegr.

 

Mae hi’n wir wrth gwrs bod y Torïaid a Reform wedi cael mwy o bleidleisiau na’r Blaid, er na lwyddodd y naill blaid asgell dde na’r llall i ennill unrhyw seddi yng Nghymru – ond mae gan y Blaid le i fod yn obeithiol wrth edrych ymlaen at yr etholiadau sydd i ddod yn ystod y blynyddoedd nesa’.  Mae’r Blaid yn ddi eithriad yn gwneud yn well mewn etholiadau Senedd Cymru na mewn etholiadau San Steffan, a dyna fydd y ddau set nesa’ o etholiadau.  Ar ben hynny mae nifer o agoriadau wedi ymddangos ar gyfer 2029 – rhai ohonyn nhw ymhell o’r Gorllewin.  Mae yna ddigon o le i fod yn obeithiol wrth edrych ymlaen i’r dyfodol canolig.

Etholiad 2024 a’r marchnadoedd betio

 Mae’n debyg y bydd rhaid i mi sôn rhyw ychydig am yr etholiad cyffredinol annisgwyl braidd sydd ar y ffordd - felly dyma gychwyn trwy edrych ar y marchnadoedd betio, a’r hyn maent yn dweud wrthym am yr hyn sy’n debygol o ddogwydd mewn etholaethau unigol.  

 

Cyn mynd ati i wneud hynny efallai ei bod werth dweud pwt am farchnadoedd betio, a pham eu bod yn ffordd eithaf da - ond ddim perffaith o bell ffordd - o ddarogan beth sydd am ddigwydd mewn etholiadau.  

 

Y peth cyntaf i’w ddweud mae’n debyg ydi bod marchnadoedd betio yn wrthrychol i’r graddau eu bod yn cael eu gyrru gan bres - maent yn adlewyrchu sut mae niferoedd eithaf mawr o bobl wedi betio, ac mae betio’n golygu gollwng gafael ar bres - a ‘dydi’r rhan fwyaf o bobl ddim yn gwneud hynny ar chwarae bach.  

 

Y ffordd arall o geisio darogan etholiadau ydi polau piniwn wrth gwrs. Mae’r rheiny yn gweithio mewn ffordd hollol wahanol i farchnadoedd betio  - maent yn gweithio trwy samplu setiau cynrychioladol o’r boblogaeth pleidleisio - ac erbyn hyn mae nhw’n gweithio’n eitha’ da - er bod yr amrediad rhwng gwahanol bolau yn gallu bod yn eang yn aml – rhywbeth sydd yn adlewyrchu methodoleg gwahanol yr amrywiol gwmnïau polio.

 

Mae’n debyg bod marchnadoedd betio yn llai ‘gwyddonol’ ar un olwg, ond mae ystyriaethau ehangach yn eu gyrru hefyd - yr amrywiol bolau piniwn wrth gwrs - ond hefyd ystyriaethau eraill megis gwybodaeth leol, canfyddiadau cyfryngol, argraffiadau o wefannau cymdeithasol, straeon anecdotaidd ac weithiau data sydd ym meddiant pleidiau gwleidyddol a pholio preifat. 

 

Mae’n anodd gwybod os mai marchnadoedd betio ‘ta polau ydi’r ffordd orau o ddarogan canlyniadau etholiad, ond mae gan y trywydd marchnadoedd betio un fantais - anaml y bydd polau ar gael ar gyfer etholaethau unigol - ond mae marchnadoedd betio ar gael ar gyfer etholaethau unigol, ac mae nhw eisoes wedi dechrau agor - gan gynnwys rhai Cymreig.  

 

Felly beth mae’r marchnadoedd Cymreig sydd wedi ymddangos yn dweud wrthym? Mi wnawn ni ddechrau efo tair etholaeth lle mae’r canlyniad tebygol yn eithaf clir - Dwyfor Meirionnydd, Aberafan / Maesteg a Phontypridd. Mae’r marchnadoedd betio yn adlewyrchu’r realiti hwnnw.   

 

Aberafan / Maesteg yn gyntaf.  Mae’r farchnad yma yn rhoi odds o 1/500 i Lafur - sydd yn cyfieithu i debygolrwydd sy’n agos i 100% mai Llafur fydd yn ennill yma.  

 

Mae marchnad Pontypridd yn rhoi odds o 1/150 i ni - sydd eto yn rhoi tebygolrwydd sydd yn agos at 100% mai Llafur fydd yn ennill.  

 

O symud i’r Gogledd Orllewin a’r ecosystem etholiadol wahanol sy’n bodoli yno, mae’r farchnad betio yn Nwyfor Meirionnydd yn rhoi odds o 1/100 mai Plaid Cymru fydd yn ennill yno.  Mae hyn yn cyfieithu i debygolrwydd o 99% mai Plaid Cymru fydd yn ennill yma.  Tra nad ydi hi byth yn bosibl bod yn hollol siŵr beth fydd canlyniad etholiad, mae’r hyn mae’r hyn mae’r marchnadoedd betio yn awgrymu am y dair etholaeth uchod yn rhesymol.

 

Beth am etholaethau Cymreig mwy ymylol felly? Wel, dim ond llond dwrn o farchnadoedd am etholaethau Cymreig sydd yn agored ar hyn o bryd, ond mae  rhai digon diddorol ar gael.  

 

Dyma’r farchnad ar gyfer Ynys Mon er enghraifft.  Mae’r odds o 4/5 yn awgrymu bod tebygolrwydd o tua 56% mai Plaid Cymru fydd yn ennill.  Yn bersonol ‘dwi’n meddwl bod y tebygolrwydd yn uwch na hynny - tua 66% o bosibl.  Ond ‘dydi canfyddiad y farchnad ddim yn un afresymol.   

 

Ceredigion / Gogledd Penfro nesaf.  Mae’r odds o 1/4 yn awgrymu bod y tebygolrwydd mai Plaid Cymru fydd yn ennill yma yn dod i tua 80%.  ‘Dwi’n meddwl bod hyn yn ganfyddiad hollol resymol.  

 

Yr hyn sy’n fwy diddorol o bosibl ydi’r odds o 125/1 sy’n cael eu cynnig i’ch perswadio i roi bet mai’r Lib Dems fydd yn ennill - sy’n cyfieithu i debygolrwydd sy’n is nag 1%.  Ag ystyried bod y blaid yma wedi dominyddu gwleidyddiaeth yng Ngheredigion am y rhan fwyaf o’r ganrif ddiwethaf, ac wedi dal y sedd mor ddiweddar a 2015 - ac wedi ei hennill gyda 19,000 o bleidleisiau yn 2010, mae hyn yn rhyfeddol - ac mae’n dangos mor gyflym mae tirwedd etholiadol yn gallu newid yn lleol.  

 

Ac yn olaf Bangor / Aberconwy.  Mae’r odds o 1/7 yn awgrymu bod y tebygolrwydd o fuddugoliaeth i Lafur o gwmpas 87% - sydd yn uchel. Ond yr hyn sy’n fwy diddorol ydi odds y Toriaid a Phlaid Cymru. Mae nhw’n awgrymu bod y tebygolrwydd y bydd y Toriaid yn ennill o gwmpas 14% tra bod tebygolrwydd y Blaid o ennill  tua 9%.  

Ag ystyried y byddai’r Toriaid wedi ennill y sedd yn eithaf hawdd petai’n bodoli yn 2019, ac mai trydydd fyddai’r Blaid mae agosatrwydd y ddwy blaid o ran tebygolrwydd yn drawiadol - ac yn awgrymu bod ymgyrch y Blaid yn yr etholaeth yma yn mynd yn dda.  Bydd yn ddiddorol gweld sut mae’r ffigyrau yn symud tros yr wythnosau nesaf - ac ar ben hynny mae unrhyw un sy’n betio yn gwybod bod ceffyl sydd ag odds o 10/1 yn dod yn gyntaf weithiau.  Ac wedyn mae yna Electoral Calculus hefyd.

 

Byddaf yn dod yn ôl at y mater yma unwaith neu ddwy tros yr wythnosau nesa’.

Pam bod creu trydan trwy ddulliau adnewyddadwy mor rhad, mor sydyn?

 Digwyddodd rhywbeth yn gynharach fis yma oedd yn arwyddocaol iawn, sy’n effeithio arnom ni i gyd a sydd a goblygiadau pellgyrhaeddol i’r dyfodol, ond ‘doedd ‘na ddim sôn ar y newyddion o gwbl ac ychydig iawn o bobl wnaeth sylwi ar y peth.

Yr hyn ddigwyddodd oedd i awr o gynhyrchu trydan yn y DU fynd rhagddi lle  syrthiodd y defnydd o danwydd ffosil wrth gynhyrchu’r trydan i 2.4% yn unig. ‘Dydi ffigwr hwn heb fod cyn ised yn hanes y Grid Cenedlaethol.  

Mae tua 80 cyfnod o hanner awr gyda llai na 5% o’r ynni sy’n cael ei gynhyrchu  o ffynonellau adnewyddadwy wedi digwydd eleni.  Eto mae hyn yn record - a ‘dydyn ni ond traean o’r ffordd trwy’r flwyddyn.  Mae hi bellach yn eithaf cyffredin i ffynonellau ffosil gyflenwi llai na 10% o anghenion dyddiol y Grid.  

Mae’r ffordd rydym yn cynhyrchu trydan yn newid yn gyflym - ac mae’n debygol iawn y bydd y bydd cyfnodau y flwyddyn nesaf pan na fydd defnydd yn cael ei wneud o gwbl o danwydd ffosil.  

Mae’n bwysig bod pethau yn symud i’r cyfeiriad yma  - cynhyrchu ynni trwy losgi tanwydd ffosil ydi un o brif yrwyr newid hinsawdd, ac mae llosgi rhai mathau o danwydd ffosil - glo er enghraifft - yn achosi niferoedd sylweddol iawn o farwolaethau yn fyd eang pob blwyddyn yn sgil y llygredd a gynhyrchir.

Mae ynni adnewyddadwy yn rhad - yn rhad iawn erbyn hyn, nid yw’n cynhyrchu fawr ddim o ran allbynnau carbon, ac ychydig iawn, iawn, o farwolaethau anfwriadol sy’n digwydd yn ei sgil o gymharu a dulliau eraill o gynhyrchu trydan.

Mae’n wir bod roedd cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn ddrud yn y gorffennol - yn achos ynni solar ac ynni gwynt o leiaf - ond mae’n rhad erbyn hyn. 

I egluro sut mae hyn wedi digwydd efallai mai’r ffordd orau ydi dweud stori bach bersonol o oes yr arth a’r blaidd - 70au’r ganrif ddiwethaf - pan oeddwn i’n ddisgybl yn Ysgol Brynrefail.  

Rhywbryd yng nghanol y 70au cefais chwilen yn fy mhen fy mod eisiau ac angen cyfrifiannell - eitem hynod o ddrud ar y pryd.  Doedd gan neb o fy ffrindiau gyfrifiannell.   

Beth bynnag, mi wnes i ddechrau rhoi fy mhres poced, arian penblwydd, arian ‘Dolig ac ati o’r neilltu - dim da da, dim creision, dim cardiau pel droed na dim arall am fisoedd.  Daeth y diwrnod ar ôl hir aros pan oedd gen i ddigon o bres wedi ei hel a phrynais y gyfrifiannell - ac roeddwn i’n hapus fel y gog am dipyn - ond ddim am hir.

Dri mis wedi i mi hel y pres at ei gilydd a phrynu’r teclyn sylweddolais y gallwn fod wedi ei brynu bryd hynny am hanner y pris talais amdano. ‘Doeddwn i ddim mor hapus o ddod i ddeall hynny.

Wedi dwyn hyn i gof wrth baratoi ar gyfer y blogiad yma mi es i ati i gael golwg sydyn ar brisiau cyfrifianellau yn 60au a 70au y ganrif ddiwethaf, ac mae hanes swyddogol y teclynnau yn cadarnhau’r hyn dwi’n gofio.

Daeth y cyfrifianellau cyntaf ar y farchnad am tua £370 yn 1966.  Mae £370 yn swnio’n llwyth o bres heddiw - ond mae yna gryn dipyn o chwyddiant wedi digwydd ers hynny, ac roedd y £370 yn llawer, llawer mwy o bres bryd hynny nag ydi o heddiw. Ym mhres heddiw mae £370 yn 1966 werth tua £3,600.   

Roedd y Sinclair Scientific yn gwerthu am £49.95 yn 1974 (tua £700 ym mhres heddiw) - tua pryd oeddwn i’n stwffio pob magan oedd yn dod fy ffordd i mewn i’r cadw-mi-gei er mwyn prynu cyfrifiannell.

Roedd yr un model yn union ar werth am £7 (tua £63 ym mhres heddiw) ddwy flynedd yn ddiweddarach.  

Erbyn heddiw gellir prynu cyfrifiannell am fawr mwy na £1, a gellir cael fersiynau digidol ohonynt yn rhad ac am ddim.

Ar y pryd roedd yn hynod anodd deall pam bod y newid enfawr yma wedi digwydd a pham bod oeddwn i wedi safio a sgimpio cymaint yn ddi-angen - ond a thyfu’n hen a gallu edrych yn ôl a bod efo mymryn o ddealltwriaeth sut mae marchnadoedd yn gweithio, mae’r peth i gyd yn eithaf hawdd i’w esbonio.  Roedd tri ffactor yn gyrru’r cwymp mewn prisiau.

 

Yn gyntaf mae technoleg yn gwella ac yn mynd yn fwy effeithiol tros amser - ac mae hynny’n gyrru prisiau i lawr.  

 

Yn ail pan mae nwyddau yn cael eu cynhyrchu ar raddfa anferth mae’r gost o gynhyrchu pob uned yn syrthio’n sylweddol.  

 

Yn drydydd pan mae nwyddau yn cael eu cynhyrchu yn eang iawn, mae cyflenwyr newydd yn dod i’r farchnad mewn niferoedd mawr, ac mae cynyddu cystadleuaeth yn gyrru prisiau i lawr.  

 

Canlyniad hynny ydi bod prisiau nwyddau a systemau technolegol yn syrthio’n gyflym iawn pan mae’r tri ffactor yna yn dod ynghyd. Felly ceir cwymp esbonyddol - ‘exponensial’ - mewn prisiau.

 

‘Rydan ni’n sôn am rymoedd economaidd sylfaenol yn y fan hyn, ac mae’r grymoedd hynny yn gweithredu yn y farchnad ynni hefyd - ond gydag un ychwanegiad pwysig. 

 

Dylai hyn fod yn eithaf amlwg - ond mae’n debyg bod ambell un yn methu’r amlwg yn llawer rhy aml  - os ydym yn cynhyrchu ynni o’r gwynt neu o oleuni’r haul, ‘dydyn ni ddim yn gorfod prynu goleuni na gwynt.  Ar y llaw arall os ydym yn defnyddio glo, olew neu nwy i gynhyrchu trydan, rydan ni’n gorfod prynu’r glo, olew neu nwy.

 

Canlyniad hyn ydi bod creu trydan o ffynonellau adnewyddadwy yn rhatach na chreu trydan o ffynonellau eraill.   Gweler y graffiau isod (rwyf wedi eu dwyn efo’r digwyleidd-dra arferol)  i ddangos hyn.

 

Y gost gyntaf i gael ei chofnodi erioed am gynhyrchu ynni solar oedd $1865 (mewn pres heddiw) am 1 watt o drydan.  ‘Dydi 1 watt ddim llawer o drydan o gwbl. Mae’r systemau sydd ar doeau tai preifat heddiw yn cynhyrchu tua 400 watt y panel y diwrnod .   A chymryd bod 16 panel ar do, golyga hyn bod mwy na 30kwh yn cael ei gynhyrchu pob dydd - ar ddiwrnod braf.  

 

Ar brisiau 1956 byddai cynhyrchu cymaint a 30kwh o drydan wedi costio tua $500,000.  Yn amlwg ddigon dylai ymchwil i’r mater fod wedi dod i stop yn y fan a’r lle bryd hynny yn wyneb y ffasiwn gost - a dyna fyddai wedi digwydd oni bai am un peth - yr unig ffordd o gynhyrchu trydan yn y gofod ydi trwy ynni solar.  Roedd y ‘space race’ yn ei ddyddiau cynnar bryd hynny.

 

Felly parhaodd yr ymchwil a syrthiodd cost cynhyrchu ynhyrchu trydan trwy’r dull hwn - yn raddol iawn ar y cychwyn - ond yn gyflym iawn erbyn ail ddegawd y ganrif hon. Erbyn heddiw mae ynni solar wedi datblygu i fod yn un o’r ffyrdd rhataf o gynhyrchu trydan.  Mae egwyddorion tebyg yn wir am ddulliau adnewyddadwy eraill o gynhyrchu trydan.  Bydd y broses yma yn parhau i’r dyfodol a bydd cost ynni adnewyddadwy yn parhau i syrthio.

 

Mae yna broblem efo ynni adnewyddadwy wrth gwrs - mae’r rhan fwyaf ohono -  er nad y cyfan o bell ffordd - yn cael ei gynhyrchu gan y gwynt a goleuni’r haul. Ceir adegau pan nad ydi’r naill na’r llall ar gael.  

 

Ac mae yna bobl fel Andrew Neil a John Redwood yn ymddangos ar y cyfryngau cymdeithasol i dynnu sylw at yr achlysuron gweddol brin hynny pan mai ychydig iawn o ynni adnewyddadwy sy’n cael ei greu, tra’n aros yn hollol fud pan bod bron i’r cwbl o’r trydan a gynhyrchir yn dod o ffynonellau adnewyddadwy.  

 

Mae gan lywodraeth y DU darged o gynhyrchu trydan yn gyfan gwbl o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035, ac o ganlyniad mae’n rhaid cyfarch y broblem o sut i gynhyrchu trydan pan mae hi’n gymylog ac yn ddi wynt erbyn hynny.  

 

Yn ddamcaniaethol nid oes rhaid gwneud dim.  Mae cyfran go lew o’r trydan sy’n cyrraedd y Grid ar hyn o bryd yn  dod trwy ryng-gysylltyddion - ‘interconnectors’  - hynny ydi o wledydd cyfagos megis Ffrainc neu wlad Belg.  

 

Cynhyrchir llawer o’r trydan  hwnnw trwy ddulliau niwclear - dulliau sydd yn osgoi llosgi tanwydd ffosil, ond sy’n dod a phroblemau eraill yn eu sgil. Ond mae’n rhaid cyfaddef nad ydi cynyddu dibyniaeth ar wledydd eraill yn gwneud synnwyr o safbwynt y DU - yn arbennig a ninnau wedi gwenwyno ein perthynas efo nhw yn sgil Brexit. 

 

Ond mae yna opsiynau eraill  - storio trydan pan mae amodau cynhyrchu yn ffafriol a’i ddefnyddio pan nad ydi amodau yn ffafriol ydi un dull.  Mae unrhyw un sydd wedi prynu batri solar yn gwybod eu bod yn bethau drud. Ond y newyddion da ydi bod yr un ffactorau sy’n gyrru prisiau cynhyrchu trydan i lawr hefyd yn gwthio prisiau batris i lawr yn gyflym. Mae cost batris lithiwm wedi syrthio tua 99% tros gyfnod o 30 o flynyddoedd. ‘Does yna ddim lle i gredu bod y cwymp yma yn arafu (mae graddfa’r gostyngiad yn debyg iawn i un ynni solar gyda llaw). 

 

Nid solar, gwynt a batris ydi’r unig opsiwn o ran cynhyrchu ynni heb losgi tanwydd ffosil (na defnyddio niwclear).  Ceir sawl arall sydd eisoes mewn defnydd.- er enghraifft hydro, biomass, trydan yn cael ei gynhyrchu o wres tanddaearol, llanw ac ati.

 

‘Dwi ddim eisiau creu’r argraff bod cyrraedd sefyllfa lle mae holl drydan y DU yn cael ei gynhyrchu trwy ddulliau adnewyddadwy erbyn 2035 am fod yn hawdd.  Ond ‘does ‘na ddim rheswm i gredu nad ydi o’n bosibl, a nid oes rheswm i gredu os na chyrhaeddir y targed erbyn 2035 na ellir gwneud hynny yn fuan wedyn. 

 

Byddai llwyddo i wneud hynny yn gadarnhaol ym mhob ffordd - byddai ynni yn cael ei gynhyrchu yn rhad, mewn modd sydd ddim yn creu llygredd, nac  yn cyfrannu at newid hinsawdd chwaith.