Pob dwy flynedd bydd y plant acw yn astudio uned hanes ar longau Porthmadog. Heb fynd i ormod o fanylder, tyfodd diwydiant llongau llewyrchys iawn ym Mhorthmadog yn ystod y bedwerydd ganrif ar bymtheg yn sgil twf y diwydiant llechi ym Mlaenau Ffestiniog. Os oes rhywun a diddordeb o ddifri mae llyfr arbennig o dda sy’n croniclo llanw a thrai llongau Porthmadog gan y diweddar Lewis Lloyd. Mae’r llyfr allan o brint, ond mae ar gael gan wasanaeth llyfrgell Gwynedd.
Wythnos neu ddwy yn ol roeddwn yn mynd trwy ddogfennau roeddwn wedi eu hel o’r Archifdy – ffynonellau cynradd yn bwysig hyd yn oed i astudio hanes mewn ysgol gynradd y dyddiau hyn ‘dach chi’n gweld.
Lluniau llongau, dogfenaeth llongau yn ymwneud a manylion am griwiau’r llongau, dogfenaeth yn cofnodi cargo gwahanol longau, dogfenaeth yn ymwneud a’r diwydiannau adeiladu a thrwsio llongau ac yswiriant a dyfodd yn sgil y diwydiant llongau, rhestrau o fusnesau a agorodd yn yr ardal ac ati.
Mae rhywbeth yn rhyfedd am edrych ar ddogfennau fel hyn. Fe’u cynhyrchwyd gan bobl sydd wedi hen farw, ac fe’u cynhychwyd fel rhan o’u gwaith dyddiol. Pwrpas biwrocrataidd oedd iddynt – ond rydym ni yn ein tro yn eu defnyddio i bwrpas cwbl wahanol – i geisio darganfod rhywbeth am y pobl a’u cynhyrchodd. Mae’r ddogfenaeth wedi creu ystyr – wedi rhoi ffenestr ar y gorffennol yn gwbl annibynnol o fwriad y sawl a’u cynhyrchodd. Mae rhywbeth braidd yn anghyfforddus a syniad – hwyrach y bydd y mynyddoedd o ddogfenaeth ‘dwi’n ei gynhyrchu yn fy ngwaith diwrnod i ddiwrnod yn cael ei ddefnyddio gan rhywun rhyw ddiwrnod, ac y bydd y person hwnnw yn dod i rhyw gasgliad neu’i gilydd ynglyn a fy mywyd i – yn groes i fy ewyllys.
Rhyfedd neu beidio, mae un peth yn taro dyn fel morthwyl wrth edrych ar y stwff – mor anhygoel o leol oedd pob dim yn ymwneud a’r diwydiant – ac fel roedd y gornel fach blwyfol yma o’r bydysawd yn gallu ymestyn i bedwar ban byd. Cymry lleol oedd y capteiniaid bron yn ddi eithriad, enwau Cymreig sydd ar y rhestrau criw fel rheol – gydag ambell i enw tramor yn eu canol, Cymry oedd y perchnogion – grwpiau o bobl leol gyda chyfranddaliadau mewn llong yn aml, Cymry oedd yr adeiladwyr, Cymry oedd perchnogion y diwydiant yswiriant a’r diwydiant benthyca cyfalaf. Ac eto yn eironig (yn gwahanol iawn i’r diwydiant llechi), cymharol ychydig o dermau Cymreig yn ymwneud a’r diwydiant sydd ar gael – ychydig iawn o enwau ar gelfi adeiladu llongau er enghraifft.
Felly roedd y cylch cymharol gyfyng yma o Gymry ardal Porthmadog yn elwa o werthu llechi yn Stettin, Hambwrg, Efrog Newydd a New England a gogledd Affrica. Roeddynt yn elwa o gario olew morloi, esgyrn morfil (er mwyn gwneud dillad isaf marched ‘dwi’n meddwl), a baw gwylanod (trin tir) ar hyd arfordir canolbarth a gogledd America. Rowndiodd un neu ddwy yr horn, ac aeth un neu ddwy i Awstralia – dyna pam mae’n debyg bod tafarn o’r enw’r Australia ym Mhorthmadog.
Heddiw mae economi llawer o Gymru (gan gynnwys Porthmadog) wedi ei nodweddu gan lefelau isel o dwf, diffyg gallu i greu swyddi o ansawdd, dibyniaeth gormodol ar y sector gyhoeddus a dibyniaeth ar gyfarwyddyd strategol o’r tu allan. Cymaint cysondeb y patrwm hwn nes bod llawer yn credu bod methiant economaidd yn rhan o annian y Cymro – bron iawn yn rhan o’i dynged. Mae’r gred nad ydi hi’n bosibl i ni ffynnu yn economaidd heb ymyraeth ein cymydog agosaf wedi ei wreiddio yn dwfn yn ein his ymwybod torfol – mae’n egluro ein dibyniaeth seicelegol ar eraill, mae’n egluro ein perthynas niwrotig ac anaeddfed efo Lloegr.
Ac eto, nid oes rhaid crafu gormod o dan yr wyneb i weld ein bod wedi llwyddo i greu lefelau sylweddol o gyfalaf yn y gorffennol agos – ac felly gweithgarwch economaidd – pan roedd amgylchiadau yn addas ar gyfer hynny. Ein problem ni ydi nad ydi amgylchiadau wedi bod yn addas yn y rhan fwyaf o Gymru am gryn ganrif – canrif sydd wedi ei nodweddu gan dan berfformiad economaidd. Mae’n bosibl mai ni – neu ein lleoliad daearyddol sy’n gyfrifol am hyn wrth gwrs. Ond mae’r hyn sy’n digwydd ochr arall y Mor Celtaidd ar y naill llaw, a’r hyn a ddigwyddodd ym Mhorthmadog – ac mewn llawer o leoedd eraill) ganrif a hanner yn ol yn awgrymu nad y ffactorau hyn sydd wrth wraidd ein methiant economaidd.
Y cwestiwn diddorol ydi os mai ein lle yn strwythurau gwleidyddol ac economaidd Prydeinig ydi’r broblem
