Prif gyfrifoldeb caredigion y Gymraeg

Er bod y berthynas rhwng awdur y blog Hen Rech Flin, Alwyn ap Huw, a finnau yn ddigon sifil gan amlaf, mi fydd darllenwyr cyson y naill flog neu'r llall yn gwybod ein bod yn anghytuno'n ddigon llafar o bryd i'w gilydd. Dyna ddigwyddodd y diwrnod o'r blaen pan wnaeth Alwyn droi trwyn pan wnes i nodi mor ofnadwy o gymhleth ydi ei sefyllfa parthed penderfynu os i siarad efo pobl yn y Gymraeg neu beidio. 'Dwi'n rhyw deimlo bod Alwyn yn meddwl fy mod yn dangos diffyg cydymdeimlad at ei sefyllfa, ac os felly 'dwi'n rhyw hanner pledio'n euog i'r cyhuddiad. Mi geisiaf egluro pam.

Asgwrn y gynnen oedd rhaglen Richard Williams, Welsh Knot. Roedd Alwyn yn flin nad oedd trafodaeth o gymhlethdod yr hyn y gallwn o bosibl ei ddisgrifio fel seicoleg iaith, tra'r oeddwn i yn falch bod y rhaglen yn dangos nad ydi addysg Gymraeg ynddo'i hun yn creu siaradwyr Cymraeg. Yr hyn roedd y rhaglen yn ei ddangos yn gliriach na dim efallai ydi bod pobl yn defnyddio'r Gymraeg pan fod yna gyd destunau priodol i wneud hynny, ac nad ydynt yn ymarfer yr iaith yn absenoldeb y cyd destunau hynny. Mae hwn yn bwynt syml, amlwg hyd yn oed - ond mae'n un sydd ddim yn cael ei werthfawrogi na'i ddirnad yn ddigon aml.

Felly, i mi o leiaf, gwers y rhaglen oedd bod yr eneth o'r De (Bethany 'dwi'n meddwl) yn siarad Cymraeg yn y Gogledd oherwydd bod yna gyd destunau oedd yn caniatau iddi wneud hynny heb edrych yn od. Roedd y rheiny yn bresenol wrth gwrs oherwydd ei bod ynghanol pobl oedd yn dewis defnyddio'r Gymraeg o'u gwirfodd - y rhan fwyaf am eu bod yn fwy cyfforddus yn yr iaith, ond rhai eraill (tad Grug er enghraifft) am resymau eraill.

A daw hyn a ni at bwynt syml arall sydd ddim yn cael ei werthfawrogi yn ddigon aml. Mae defnyddio'r Gymraeg (a phob iaith arall) yn heintus yn yr ystyr ein bod yn fwy tebygol o'i defnyddio pan rydym yn dod ar draws llawer o bobl eraill yn gwneud hynny. Mae'r Gymraeg yn marw mewn ardaloedd pan mae pobl yn siarad llai a llai ohoni ymysg ei gilydd, nes eu bod yn peidio a gwneud hynny o gwbl. Mi fydd hyn yn digwydd pan fydd y cyd destunau lle mae pobl yn hapus yn siarad Cymraeg ynddynt yn lleihau. Weithiau canlyniad i lastwreiddio siaradwyr Cymraeg ymysg mewnfudwyr di Cymraeg ydi o, ond yn amlach (yn hanesyddol o leiaf) Cymry Cymraeg sydd yn mynd i ddefnyddio llai a llai o Gymraeg wrth gyfathrebu a'i gilydd. Mae presenoldeb y di Gymraeg yn eu mysg yn ffactor bwysig mewn sefyllfaoedd fel hyn, ond mae yna ffactorau eraill yn aml ar waith hefyd.

Mae barnu ym mha sefyllfa y dylid defnyddio iaith arbennig yn rhywbeth mae'r cwbl ohonom sy'n siarad mwy nag un iaith yn weddol rhugl yn gorfod ei wneud yn aml iawn. Gan amlaf mae'r penderfyniad yn cael ei wneud yn is ymwybodol - mae'n deillio o'n seicoleg. Mae hyn yn ei dro yn creu cymhlethdod ym mywydau'r dwy (neu'r tair) ieithog - a 'dydi'r cymhlethdod hwnnw ddim yr un peth i bawb. Mae'r penderfyniad yn aml yn dibynnu ar ein cefndir, proffeil ieithyddol yr ardal yr ydym yn digwydd byw ynddi a llu o bethau eraill gan gynnwys ein nodweddion seicolegol personol.

Cymharwch hyn efo symlder sefyllfa'r sawl sydd ond yn siarad Saesneg. 'Does yna ddim penderfyniad i'w wneud byth - yn ymwybodol na'n is ymwybodol. Y Saesneg a ddefnyddir ar pob achlysur. Mae hyn yn rhoi mantais ychwanegol i'r Saesneg o gymharu a'r Gymraeg. Mae pob cyd destun yn un mae'r di Gymraeg yn defnyddio'r Saesneg ynddo, ac mae ei bresenoldeb / phresenoldeb mewn unrhyw gyd destun cymdeithasu yn Seisnigeiddio'r sefyllfa trwy ei gwneud yn llai clir i'r sawl sydd yn siarad Cymraeg mai'r iaith honno y dylid ei defnyddio. 'Does yna ddim bai personol wrth gwrs ar neb am y sefyllfa honno - fel yna mae pethau.

Mae'n weddol amlwg felly bod y berthynas rhwng y Gymraeg a'r Saesneg yn un hynod anghyfartal. Oherwydd bod y Cymry Cymraeg i gyd (ag eithrio'r ifanc iawn) yn siarad Saesneg, mae eu cyfleoedd i siarad Cymraeg yn tueddu i gael ei reoli gan faint o bobl sydd ond yn siarad Saesneg sydd mewn sefyllfa arbennig. Dydi'r cyfleoedd i siarad Saesneg byth yn cael eu cyfyngu gan ystyriaethau fel hyn. Yn y rhan fwyaf o Gymru mae'r sefyllfa yma'n farwol i ddefnydd cymunedol o'r iaith. Mewn ardaloedd eraill mae yna ddigon o Gymry Cymraeg i oresgyn y broblem. Mae yna ffactorau ag eithrio niferoedd cymharol o siaradwyr Cymraeg wrth gwrs - mae'n fwy derbyniol mewn rhai rhannau o Gymru ac ymysg rhai grwpiau yng Nghymru i siarad Cymraeg hyd yn oed pan nad ydi rhai o'r sawl sy'n bresenol yn deall beth sy'n cael ei ddweud.

Daw hyn a ni at siaradwyr Cymraeg a sut y byddant yn cyfathrebu efo'i gilydd. Pan rydym ni ein hunain yn siarad Saesneg efo'n gilydd, hyd yn oed pan nad oes yna bobl di Gymraeg yn bresenol rydym yn cyfyngu ar y cyd destunau lle gellir siarad yr iaith ein hunain. Hynny ydi, rydym yn cryfhau'r ddeinamig 'dwi wedi ei disgrifio uchod sy'n culhau'r cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg a sydd yn raddol yn ei lladd. Y peth pwysicaf y gellir ei wneud i arbed y Gymraeg ydi dod o hyd i ffyrdd o gynyddu'r cyd destunau lle gellir siarad y Gymraeg. Golyga hyn bod pobl weithiau yn gorfod siarad yr iaith pan nad ydi hi'n 'teimlo'n' addas i wneud hynny. 'Dydi hi ddim yn ormodiaeth i ddweud nad ydi cymhlethdod ynglyn a pha iaith y dyliwn fel Cymry Cymraeg ei siarad efo'n gilydd, yn ddarn bach o foethusrwydd y gallwn ei fforddio.

Mae'n hawdd i mi siarad wrth gwrs - mae fy seicoleg ieithyddol i'n weddol syml oherwydd fy nghefndir a lle 'dwi'n byw. Mae yna rhywbeth yn anheg hefyd am awgrymu i bobl ymddwyn mewn ffordd sydd ddim yn teimlo'n naturiol. Ond mae disgrifio ein hunain fel caredigion yr iaith yn rhoi cyfrifoldeb arnom, a'r gyfrifoldeb bwysicaf o'r cwbl ydi defnyddio'r iaith ym mhob sefyllfa mae'n ymarferol bosibl gwneud hynny - a thrwy hynny ddarparu cyd destunau i eraill hefyd ddefnyddio'r iaith.

Mae gorfod meddwl am y math yma o beth ac ymddwyn mewn ffyrdd sy'n wrth reddfol weithiau yn rhan o dristwch a her bod yn garedigion y Gymraeg yn yr oes sydd ohoni mae gen i ofn.