Mae’r stori yn mynd at galon dau o bolisiau llywodraeth y Cynulliad – un sydd yn agos at galon cydadran Llafur y glymblaid, sicrhau cost effeithiolrwydd trwy dorri ar lefydd gweigion mewn ysgolion – ac un sy’n nes at galon Plaid Cymru, ymateb i’r galw cynyddol am addysg cyfrwng Cymraeg ar hyd a lled Cymru.
Beirniadaeth gyffredin gan y Comisiwn, ESTYN a’r gweinidog addysg ydi bod Awdurdodau Lleol yn wastraffus a nad oes ganddynt y dewrder gwleidyddol i fynd i’r afael a llefydd gweigion. Yr unig ffordd o wneud hyn wrth gwrs ydi trwy gau ysgolion. Mae’n ddigon dealladwy nad ydi Awdurdodau Lleol yn awyddus i wneud hyn.
Ceir 243 o lefydd gwag yn ysgolion Saesneg Treganna os ydym yn cyfri’r nifer sylweddol o blant o’r tu allan i’r ward sy’n mynychu ysgolion yno. Os ydym yn diystyru’r rheini mae’r ffigwr yn uwch - 536. Mae’r ddau ffigwr yn sylweddol, ac o ddilyn rhesymeg y Cynulliad ei hun nid oes unrhyw ddadl o gwbl tros gynnal pedair ysgol Saesneg yn Nhreganna – hyd yn oed pe na bai addysg Gymraeg yn rhan o’r cawl – ac mae’n rhan gweddol bwysig o’r cawl yn y rhan arbennig yma o Gymru. Eto o ddilyn rhesymeg y Cynulliad ei hun, mae honni bod cau Landsdowne yn 'niweidiol' i addysg Saesneg yn gwrth ddweud yr hyn mae’r Cynulliad, ei swyddogion, a’i hasiantaethau wedi bod yn ei brygethu i awdurdodau lleol am flynyddoedd.
Byddai ymateb i’r galw hwn yn ail strwythuro addysg yng Nghymru yn sylweddol – ac waeth i ni fod yn gwbl onest am y peth – mi fyddai lleihau’r nifer o blant sy’n cael addysg cyfrwng Saesneg o 80% i ddim llawer mwy na hanner hynny - yn arwain at gau ysgolion Saesneg, a llawer iawn ohonynt. O geisio cadw pob ysgol Saesneg yn agored byddai datblygu addysg cyfrwng Cymraeg yn anfforddiadwy – ‘dydi hi ddim yn bosibl cynnal cyfundrefn lle byddai llawer iawn o ysgolion Saesneg gydag efallai 40% neu lai o’u capasiti yn cael ei ddefnyddio. Mi fyddai addysg yn bwyta’r rhan fwyaf o gyllid y Cynulliad.
Mae pethau mor syml a hynny mae gen i ofn – mae gwrthod cau ysgolion Saesneg yn golygu mai cyfyng iawn, ac araf iawn fydd datblygiad addysg cyfrwng Cymraeg yn y dyfodol.
Mi fydd dilynwyr y blogosffer Cymraeg yn ymwybodol o'r digwyddiadau yn Siambr Dafydd Orwig ddoe, gyda phobl (ac aelodau o Gymdeithas yr Iaith yn arbennig) yn yr oriel gyhoeddus oedd yn gwrthwynebu cau Ysgol y Parc ger y Bala yn cyhuddo cynghorwyr Plaid Cymru o frad. Mae Dyfrig Jones, Guto Dafydd ac eraill wedi dweud eu pwt ynglyn a'r mater. Ceir mwy yma.
Cyn i mi gychwyn hoffwn bwysleisio nad bwriad y blogiad yma ydi cefnogi na gwrthwynebu cau Ysgol y Parc, na'r un ysgol arall. Yn hytrach ymgais ydyw i wneud ychydig o sylwadau ynglyn a natur cenedlaetholdeb Gymreig ar sail digwyddiadau ddoe.
‘Dwi ddim am aros llawer efo hanes y streic, mae’n weddol adnabyddus bod y streic yn chwarel y Penrhyn ymysg yr hiraf a’r mwyaf chwerw yn hanes diwydiannol y DU. Arweiniodd at ddioddefaint gwirioneddol yn yr ardal, ac oherwydd amgylchiadau dychwelodd llawer o’r gweithwyr at wyneb y graig cyn i’r streic ddod i ben. Roedd yr arwyddion – Nid Oes Bradwr yn y Ty Hwn yn fater o gryn falchder i’r sawl oedd mewn sefyllfa i’w osod yn ffenest y ty – yn arbennig felly at y diwedd fel y gorfodwyd mwy a mwy o ddynion i ddychweld i’w gwaith. Mae’r creithiau cymunedol a adawyd gan y streic yn ddiarhebol wrth gwrs, gyda drwg deimlad rhwng teuluoedd bradwyr a’r sawl arhosodd yn ffyddlon i’r streic yn cael ei drosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth fel rhyw lun ar drysor teuluol.
‘Rwan o safbwynt y blogiad yma y cwestiwn diddorol ydi hwn – beth yn union oedd y bradwyr yn ei fradychu? Ar un olwg mae’r ateb yn syml – y streic. Ond mae mwy iddi na hynny, byddai’r cwbl o’r streicwyr yn perthyn i ddosbarth gweithiol diwydiannol, mi fyddant bron yn ddi eithriad gyda’r Gymraeg yn famiaith iddynt, a byddai’r rhan fwyaf (er nad y cwbl) yn anghydffurfwyr o ran daliadau crefyddol. Nid oedd perchnogion y Penrhyn yn syrthio i’r un o’r categoriau hyn wrth gwrs. Ar olwg arall roedd y bradwr (yng ngolwg y gymuned ehangach) yn bradychu yr hyn oedd, ei gymuned, ei deulu, ei lwyth - roedd yn bradychu ei hunaniaeth ei hun.
Daw hyn a ni yn ol at fradwyr Y Parc. Pam bod pobl megis Ffred Ffransis ac Osian Jones yn ei chael mor hawdd i ddefnyddio’r term ymfflamychol yma mewn perthynas a chenedlaetholwyr oherwydd eu bod yn cymryd penderfyniad fydd yn arwain at gau ysgol mewn cymuned wledig iawn. O edrych ar bethau o bell mae’n anodd gweld bod yna gysylltiad agos rhwng syniadaeth wleidyddol genedlaetholgar (yr hyn fyddai'n nodweddu cynghorwyr Plaid Cymru ac yn eu gwahanu oddi wrth y gweddill a bleidleisiodd i gau) ac ymrwymiad i gynnal ysgolion o faint arbennig. Nid yw penderfyniadau i gau ysgolion yn arwain at gyhuddo cenedlaetholwyr y gwledydd Celtaidd eraill o frad.
Er enghraifft mae yna 33 o ysgolion cynradd a dwy ysgol uwchradd wedi eu cau yn yr Alban yn ystod blwyddyn ysgol 2009 / 2010. Mae yna gynghorwyr o genedlaetholwyr wedi pleidleisio o blaid y cau ar lefel lleol, ac mae yna weinidog (Mike Russell) o genedlaetholwr wedi cadarnhau’r penderfyniadau ar lefel cenedlaethol. Hyd y gwn i ‘does yna neb yn cyhuddo’r SNP o frad. Cenedlaetholwraig ydi'r gweinidog tros addysg yng Ngogledd Iwerddon hefyd, ac mae hithau wedi bod yn cadarnhau penderfyniadau mae cynghorwyr ei phlaid wedi eu cymryd i gau ysgolion. 'Does yna neb yn disgrifio Sinn Fein fel bradwyr am y rheswm yna beth bynnag. 'Dydi hyn ddim yn golygu nad oes gwrthwynebiad i gau ysgolion yn yr Alban nac yng Ngogledd Iwerddon wrth gwrs, mae gwrthwynebiad chwyrn mewn rhai lleoedd. Y gwahaniaeth ydi nad ydi'r penderfyniadau i gau yn cael eu gwneud yn gyfystyr a gweithredoedd o frad.
Fy nheimlad i ydi bod y bennod fach ddiweddar yn eithaf dadlennol o ran deall natur – a rhai o brif wendidau – cenedlaetholdeb Cymreig. Nid ydi cymunedau gwledig iawn Cymraeg eu hiaith yn arbennig o nodweddiadol o Gymru, o Wynedd, nag o’r Gymru Gymraeg hyd yn oed. Mae’r rhan fwyaf o Gymry Cymraeg Gwynedd yn byw mewn wardiau trefol neu fwrdeisdrefol. Mae mwyafrif llethol pobl Cymru yn byw mewn llefydd felly hefyd. I’r graddau hynny mae cyhuddo cenedlaetholwyr, sydd yn aml yn cynrychioli cymunedau trefol o fradychu cymunedau gwledig yn ymddangos afresymegol.
Ond mae mwy iddi na hynny wrth gwrs – mae’r ddelfryd o Gymru Gymraeg wledig yn rhywbeth sydd wedi treiddio i’r ffordd mae llawer o Gymry Cymraeg yn diffinio eu Cymreictod. Mae hefyd yn rhywbeth sy’n rhan o lawer o’n llenyddiaeth – hyd yn oed llenyddiaeth y pentrefi chwarel. Ar un lefel felly cyhuddiad o fradychu delfryd sy’n annwyl i lawer o Gymru Cymraeg a geir. Ydi hi’n bosibl bradychu delfryd? ‘Dwi ddim yn meddwl rhywsut – mae’n wahanol i fradychu hunaniaeth.
Ond mae yna haenen arall i’r sefyllfa. Nid delfryd yn unig sy’n cael ei fradychu yng ngolwg y sawl sy’n gwneud y cyhuddiad – bradychir ardal neu fro hefyd. Yn wahanol i’r Alban neu Ogledd Iwerddon mae brogarwch yng Nghymru gyda gafael gadarnach ar ddychymyg, a felly deyrngarwch pobl, na chenedlaetholdeb. Mae hyn oherwydd gwendid y syniadaethau sydd ynghlwm a chenedlaetholdeb Cymreig yn hytrach na chryfder brogarwch. ‘Does gennym ni ddim set o ddadleuon cryf wedi eu ffurfio tros annibyniaeth, dim syniad clir am yr hyn sy’n ein gwneud yn un genedl er ein gwahaniaethau, dim ymdeimlad o genedlaetholdeb sific (yn hytrach na llwythol), dim ymdeimlad o ffyddlondeb i ddelfryd genedlaethol, dim llawer o fytholeg sy’n atyniadol i garfanau sylweddol o bobl wedi tyfu o gwmpas y syniadaeth.
Dyma pam bod yr holl stori yn achosi’r fath ddiflastod i mi – mae’n taflu pelydr di drugaredd o oleuni oer ar wendidau seicolegol y traddodiad cenedlaetholgar Gymreig. Mae’r syniadaeth sy’n cynnal y ffordd mae llawer ohonom yn dehongli’n gwlad wedi ei wreiddio mewn delfryd o’r hyn y ‘dylai’ Cymru fod yn hytrach na’r hyn ydyw mewn gwirionedd, ac mae’n is raddio’r cenedlaethol a’r hyn sy’n gyffredin rhyngom– hanfod cenedlaetholdeb – tra'n dyrchafu y lleol a’r hyn sy’n ein gwahanu.
1970 – 11.5%
1974 (Chwefror) – 10.8%
1974 (Hydref) – 10.8%
1979 – 8.1%
1983 – 7.8%
1987 – 7.3%
1992 – 9%
1997 – 9.9%
2001 – 14.3%
2005 – 12.6%
2010 – 11.3%
Mae’r patrwm yn un hynod o gyson – amrediad o 7%, canolrif o 10.8% a chymedr o 10%,. Mae’n anhebygol bod ffactorau yn ymwneud a thactegaeth a strategaeth y blaid mewn etholiadau unigol yn cael effaith sylweddol ar y patrwm. Mae’n batrwm sydd wedi ei adeiladu i mewn i strwythur y broses etholiadol yng Nghymru. ‘Dwi am geisio egluro pam bod hyn yn digwydd trwy edrych ar y broses etholiadol mewn ffordd ychydig yn wahanol i’r arfer. ‘Dwi am ystyried y broses o fwrw pleidlais fel ateb i gwestiwn, neu yn hytrach gyfres o gwestiynnau – rhai yn bwysicach na’i gilydd - mae’r etholiad yn gorfodi’r etholwyr i ddelio efo nhw cyn mynd ati i bleidleisio.
Mi fydd darllenwyr rheolaidd y blog yma’n rhyw ymwybodol fy mod yn anorac braidd ar faterion yn ymwneud a gwleidyddiaeth etholiadol Iwerddon, a fy mod yn yr arfer od braidd o ddwyn i gof rhyw stori neu gilydd ynglyn a rhyw etholiad neu’i gilydd yn yr Iwerddon i wneud pwynt am wleidyddiaeth cyfoes Cymru. Fel rheol ‘dwi’n dewis rhywbeth o hen hanes etholiadol y Weriniaeth, ond y tro hwn mae’r stori yn dod o etholiad cyffredinol (Prydeinig) 2010 yng Ngogledd Iwerddon.
Bu Fermanagh South Tyrone yn nwylo Sinn Fein ers 2001. Mae’r sedd yn eiconig yn hanes etholiadol diweddar y Gogledd oherwydd bod y cydbwysedd gwleidyddol yn nes yno nag yw mewn unrhyw etholaeth arall, ac oherwydd mai yma y cafodd yr ymprydiwr newyn Bobby Sands ei ethol yn aelod seneddol tra ar ei wely angau yn ol yn 1981. Hon hefyd yw'r unig sedd orllewinol sy'n dal yn enilladwy i'r Unoliaethwyr, boddwyd gweddill y Gorllewin o ganlyniad i gyfradd geni Pabyddol uchel yn ystod wyth degau a naw degau y ganrif ddiwethaf. Mae’r etholaeth yn emosiynol bwysig i’r ddwy ochr fel ei gilydd.
Roedd yn edrych fel petai pethau am newid y tro hwn oherwydd i’r Urdd Oren lwyddo i berswadio’r pleidleisiau unoliaethol beidio a sefyll yn erbyn ei gilydd a mynd ati i ddewis ymgeisydd cytunedig. Dewiswyd unigolyn digon credadwy a pharchus o’r enw Rodney Connor.
Roedd hyn yn peri cryn broblem i Sinn Fein. Nid oedd gan y blaid genedlaetholgar leiaf - yr SDLP - y diddordeb lleiaf mewn cytundeb tebyg, a golygai hyn byddai Sinn Fein yn colli’r sedd yn weddol hawdd petai’r cydbwysedd pleidleisio arferol rhwng Sinn Fein a’r SDLP yn cael ei gynnal,. Yr ateb wrth gwrs oedd mynd tros ben arweinyddiaeth yr SDLP a cheisio dwyn perswad ar gefnogwyr y blaid i roi benthyg eu pleidlais i Sinn Fein.
Roedd hyn yn dalcen caled. Er bod Sinn Fein wedi corlanu fwy neu lai y cwbl o’r bleidlais ddosbarth gweithiol Pabyddol yng Ngogledd Iwerddon y tu allan i
Rwan y prif gwestiwn etholiadol fel arfer i Babydd yng Ngogledd Iwerddon ydi hwn – pwy ydych eisiau eu hethol i’ch cynrychioli – aelod o’r SDLP ynteu aelod o Sinn Fein? Y sialens i Sinn Fein oedd newid y cwestiwn, neu o leiaf ychwanegu cwestiwn pwysicach na’r un arall – a dyna a wnaethant. Y cwestiwn yr oeddynt yn ei ofyn oedd hwn – ydych chi eisiau i’r Urdd Oren ddewis eich aelod seneddol?
Oherwydd bod eu dwy sedd orllewinol, wledig arall yn gwbl ddiogel roeddynt mewn sefyllfa i daflu llawer o’r peiriant etholiadol anferth sydd ganddynt i’r gorllewin o’r Afon Bann at yr etholaeth i ail adrodd y cwestiwn yma ar stepan drws pob Pabydd, ac wrth giat pob Eglwys ar ol yr Offeren hyd at syrffed. Llwyddwyd i haneru pleidlais yr SDLP. Roedd yna ddigon (o 4 yn unig) o Babyddion yn gweld y cwestiwn ynglyn a’r Urdd Oren yn bwysicach na’r un arferol. ‘Dydi o ddim ots pam mor barchus a thriw i’r sefydliad ydi Pabydd yng Ngogledd Iwerddon, mae ei ganfyddiad o’r Urdd Oren yn un cwbl, cwbl negyddol.
Y gamp etholiadol yma oedd fframio’r cwestiwn etholiadol cynradd mewn ffordd oedd yn newid canfyddiad llawer o bobl o’u rhesymau tros bleidleisio i blaid arbennig.
Problem y Blaid mewn etholiadau San Steffan ydi’r ffaith mai’r prif gwestiwn sy’n cael ei osod ger bron yr etholwyr ydi – pwy ddylai reoli Prydain? Mae yna gwestiynau eraill wrth gwrs, gan gynnwys pwy ydych eisiau fel cynrychiolydd lleol yn San Steffan? ac a ddylai Cymru gael mwy o ymreolaeth gwleidyddol? ac ydych eisiau cynrychiolydd sydd am roi Cymru’n gyntaf? Ond y cwestiwn cynradd ydi’r un sy’n ymwneud a rheolaeth tros y wladwriaeth. ‘Does yna ddim llawer o bobl am ateb y cwestiwn yma efo’r geiriau Plaid Cymru, ac mae’r ffaith diymwad yna’n egluro i raddau helaeth llinell cymharol fflat cefnogaeth y Blaid mewn etholiadau San Steffan.
Mae etholiadau eraill yn wahanol.wrth gwrs. Pwy ddylai reoli Cymru? sydd bwysicaf mewn etholiad Cynulliad. Efallai mai pwy ddylai eich cynrychioli ar y Cyngor? sydd bwysicaf yn y rhan fwyaf o Gymru mewn etholiadau lleol, ac o bosibl beth yw eich hoff blaid? sydd bwysicaf mewn etholiad Ewrop. Mewn is etholiad seneddol ydych chi eisiau rhoi cic dan din i’r llywodraeth? ydi’r cwestiwn cynradd yn aml. Dyna pam bod y Blaid yn perfformio’n llawer gwell yn yr etholiadau hyn – mae’r cwestiynnau yn wahanol, ac mae pwysigrwydd cymharol y cwestiynau hynny hefyd yn wahanol - ac o ganlyniad mae’r ateb yn aml yn wahanol ac yn fwy ffafriol i’r Blaid.
Daw hyn a ni at y cwestiwn pwysig. Ydi hi’n bosibl i bleidiau fel Plaid Cymru neu’r SNP fframio cwestiwn sy’n bwysicach na’r un ynglyn a phwy sy’n rheoli’r wladwriaeth mewn cyfundrefn lle mae’n rhaid iddynt – yn wahanol i’r pleidiau Gwyddelig sy’n gweithredu mewn hinsawdd etholiadol mewnblyg, plwyfol - gystadlu yn erbyn y pleidiau mawr Prydeinig. O bosibl yr ateb gonest i hynny ydi na. Ond ‘dydi hynny ddim yn golygu na ellir gofyn cwestiynau gwell na’r rhai yr ydym yn eu gofyn ar hyn o bryd i’r etholwr. Byddwn yn ystyried rhai cwestiynau posibl yn ystod y dyddiau nesaf.
* Y llun wedi ei ddwyn o flog gwirioneddol wael o'r enw Liberal Conspiracy.
