Peter Hain ac Old Sarum

Tref, neu a bod yn fwy manwl bwrdeistref oedd Old Sarum sydd a'i hanes yn mynd yn ol i'r canol oesoedd . 'Doedd yna erioed lawer o bobl yn byw yno, ond mi symudodd ei phoblogaeth i gyd bron i New Sarum (Salisbury heddiw) rhywbryd yn y canol oesoedd hwyr gan adael y lle bron iawn yn amddifad o bobl - ac etholwyr. Ond ni wnaeth hynny ddim oll i effeithio ar gynrychiolaeth seneddol yr ardal hyd Deddf Diwigio 1832. Dychwelwyd 1 aelod o 1414 hyd 1641, ac o'r flwyddyn honno ymlaen dychwelwyd 2. Roedd sefyllfa etholiadol y fwrdeisdref yn weddol boncyrs am y cwbl o'i hanes - ychydig iawn, o bobl yn dychwelyd aelodau seneddol.

Er enghraifft yn 1802 dychwelwyd dau Dori, Nicholas Vansittart a Henry Alexander. Yr etholwyr oedd Y Parch Dr. Skinner Y Parch Mr. Burrough, William Dyke, Esq. Mr. Massey and Mr. Brunsdon. Pump o etholwyr, dau aelod seneddol. Doedd yr un o'r cyfryw etholwyr yn byw yn Old Sarum. Byddai'r etholwyr yn cael eu dewis o'r tu allan gan berchenog y tir i bleidleisio. Y teulu Pitt oedd y perchnogion hyd 1802 pan werthwyd y lle i deulu arall. Gan nad oedd y perchenog yn debygol o ddewis etholwyr fyddai'n pleidleisio'n groes i'w ewyllys, nid yw'n fawr o syndod mai perthnasau i'r perchenog oedd yr aelodau yn amlach na pheidio. Yn y cyfamser ceid trefi newydd oedd yn byrlymu efo pobl heb gynrychiolaeth o gwbl. Mae'r stori yn dysteb i ffolineb y gred y dylid cadw trefn etholiadol fel ag y mae hi am ei bod yn hen drefn a dim arall.

'Does yna ddim rotten boroughs heddiw wrth gwrs, ond mae yna gryn anghyfartaledd mewn nifer yr etholwyr mewn etholaethau ar draws y DU. Maent yn cael eu dwyn i'r cof ar hyn o bryd oherwydd yr anghydfod ynglyn a bwriad y llywodraeth i newid ffiniau etholaethau yn y DU yn sylweddol. Rydym eisoes wedi edrych ar effaith posibl hyn ar Gymru yma.

Mae'r newidiadau yn cael eu gyrru gan ddwy flaenoriaeth llywodraethol - lleihau'r nifer o aelodau seneddol a dileu i bob pwrpas yr amrywiaeth sylweddol a geir ar hyn o bryd ym maint etholaethau (o ran etholwyr) tros y DU. Mae'r blaenoriaethau hyn yn ymddangos i mi yn rhai digon rhesymol - hyd yn oed os ydynt yn debygol o fod o gymorth etholiadol i'r Toriaid tros y DU (os nad yng Nghymru fel y trafodwyd yma).

Mae'r rhesymau tros yr anghyfartaledd yn eithaf cymhleth. Bu gor gynrychiolaeth hanesyddol yng Nghymru ar Alban - ond mae hwnnw wedi ei ddileu fwy neu lai mewn blynyddoedd cymharol ddiweddar yn yr Alban. Mae'r gor gynrychiolaeth Gymreig yn parhau. Yn bwysicach ceir patrwm o ran symuniadau poblogaethol mewn blynyddoedd diweddar lle mae pobl yn symud o ganol dinasoedd (ardaloedd Llafur gan amlaf) i gyrion dinasoedd a thu hwnt. Hefyd mae llai o bobl yn gyffredinol yn cofrestru i bleidleisio - ac mae hyn yn arbennig o wir mewn trefi mawr.

O ganlyniad ceir llawer o etholaethau trefol gyda phoblogaeth cymharol isel - o ran etholwyr o leiaf. Mae'r drefn bresenol o adolygu ffiniau yn raddol yn delio efo'r broblem - ond graddol ydi'r ferf weithredol. Bwriad y llywodraeth ydi clymu'r broses o adolygu'r ffiniau efo'r broses o leihau'r nifer o ASau a dod a'r holl beth i fwcwl erbyn diwedd y senedd yma. Eto mae yna elfen o hunan les yma ar ran y Toriaid yn arbennig - ond mae'r camau ynddyn nhw eu hunain yn ymddangos yn weddol rhesymegol.

Roedd ymateb Llafur i hyn oll ychydig yn wahanol yng Nghymru nag yn Lloegr. Lein Llafur yng Nghymru ydi mai jerimandro gwrth Gymreig sydd ar waith. Gan mai sicrhau cysondeb o ran nifer etholwyr ydi bwriad y mesurau, a chan bod y Comisiwn Ffiniau yn annibynnol, mae'r cyhuddiadau hwnnw yn chwerthinllyd. Mae ymateb Llafur yn Lloegr ychydig yn wahanol - jerimandro (eto) a phwynt mwy sylweddol, sef bod llawer o etholwyr mewn etholaethau trefol heb eu cofrestru. Hynny yw mae poblogaethau (yn hytrach na chyfanswm etholwyr) mewn llawer o'r etholaethau trefol yn gymharol uchel. Y broblem ydi nad yw canran uchel o'r bobl hyn yn trafferthu i gofrestru. Dadl Llafur ydi y dylid ceisio eu hannog i gofrestru cyn adolygu'r ffiniau.

Rwan mae yna lawer o resymau am y diffyg cofrestru - mae yna bobl efo'u rhesymau eu hunain tros beidio a bod eisiau tynnu llawer o sylw at eu presenoldeb mewn man arbennig trwy gofrestru, mae poblogaethau trefol yn aml yn symudol ac mae'n fwy anodd cofrestru o dan amodau felly, ac mae lefelau addysg yn tueddu i fod yn gymharol isel mewn rhai ardaloedd trefol - a thuedda hynny hefyd i arwain at debygrwydd is o gofrestru. Ond mae yna reswm arall hefyd - un pwysicach na'r un o'r lleill. Ers i Lafur Newydd symud o'u lleoliad gwleidyddol traddodiadol a cheisio meddianu'r tir canol bondigrybwyll mae llawer o'u cefnogwyr traddodiadol wedi colli diddordeb mewn gwleidyddiaeth - ac mewn cofrestru i bleidleisio.

Cafodd Llafur dair blynedd ar ddeg i geisio mynd i'r afael efo problemau tan gofrestru ond wnaethon nhw ddim - wedi'r cwbl beth ydi'r pwynt gwneud ymdrech i sicrhau bod y rhan fwyaf o bobl Liverpool Riverside yn cymryd rhan yn y broses ddemocrataidd os ydi'r cyfryw etholaeth yn ethol AS Llafur beth bynnag? Pa fantais ydi annog llwyth o blebs ochrau Newcastle i gymryd rhan yn y broses etholiadol pan mae etholiadau yn cael eu hennill a'u colli mewn etholaethau megis Hampstead & Killburn?

Yn fwyaf sydyn mae pethau wedi newid, a gallai diffyg mynediad i'r broses ddemocrataidd gan bobl ddosbarth gweithiol arwain at leihad yng nghynrychiolaeth Llafur yn San Steffan. Gan bod sicrhau cynrychiolaeth mor deilwng a phosibl o bobl (dosbarth canol yn bennaf) Llafuraidd yn San Steffan yn bwysicach na dim arall i Lafur maent yn datblygu diddordeb o'r newydd mewn cynyddu'r bobl dosbarth gweithiol sydd ar y gofrestr bleidleisio. 'Dydi fy nghydymdeimlad ddim yn fawr mae gen i ofn. Ddim yn aml y byddaf yn cytuno efo'r llywodraeth yma, ond yn yr achos hwn _ _ _.