Perfformiad (gwych) y Toriaid yng Nghymru

 Reit - y Toriaid -  mae’n debyg ei bod yn deg dweud nad oedd hi’n etholiad arbennig o wych iddyn nhw yng Nghymru na thu hwnt. Roedd 2019 yn flwyddyn pan dorrodd y Toriaid nifer o recordiau etholiadol yng Nghymru, ond torrwyd mwy eleni. 

Llwyddodd y Toriaid i beidio ennill sedd o gwbl yng Nghymru ddydd Iau - rhywbeth maent wedi ei wneud ddwy waith o’r blaen - yn 1997 a 2001.  Ond mi wnaethon nhw’n waeth na hynny mewn rhai ffyrdd y tro hwn.  18.2% o’r bleidlais gafodd y Toriaid yn 2024 - y canrannau cyfatebol yn 1997 a 2001 oedd 19.6% a 21%. Dydi’r gwahaniaeth ddim yn anferthol ond ystyrier hyn - mewn 11 o’r 32 sedd oedd y Toriaid yn ail - sef 34%.  Yn 1997 roeddynt yn ail mewn 25 o’r 40 sedd - sef 63% o’r seddi - er mae’n rhaid cydnabod mai ail pell iawn oeddan nhw mewn aml i achos. 

Roedd gan y Toriaid 14 o seddi yn 2019 - mwy nag oeddynt erioed wedi eu hennill o’r blaen -  yn mynd i mewn i’r etholiad a chollwyd y cwbl.  ‘Does yna ddim un plaid wedi llwyddo i golli cymaint o seddi mewn un etholiad yng Nghymru o’r blaen.  Does ‘na ddim un plaid wedi colli tros i 300,000 o bleidleisiau yng Nghymru o’r blaen chwaith, ond llwyddodd y Toriaid i wneud hynny eleni. Does yna ddim un plaid yng Nghymru wedi gweld eu canran o’r bleidlais yn cwympo bron i 18% o’r blaen, ond dyna ddigwyddodd i bleidlais y Toriaid Cymreig eleni.  Cymrodd sawl etholiad i’r Rhyddfrydwyr chwythu pob dim yn hanner cyntaf y ganrif ddiwethaf.  

Mae’n debyg felly y dyliwn longyfarch Andrew RT Davies a’i gyfrif trydar lliwgar am arwain ei blaid i dir newydd etholiadol sbon. 

A ‘dydi pethau ddim yn edrych yn rhy wych ar gyfer y dyfodol chwaith.  Mae Reform o’u blaenau nhw mewn mwy o seddi na mae nhw o flaen Reform (17 i 14). Felly pan mae’n dod i etholiad 2029 mae’n fwy na phosibl y bydd gwasgfa bellach ar eu pleidlais - gyda phleidleiswyr Asgell Dde a bleidleisiodd trostynt y tro hwn yn cael eu temptio i bleidleisio i Reform. 

Perfformiad Llafur yng Nghymru

 Mi edrychwn ni ar Lafur y tro hwn. 

Mae Llafur wedi gwneud yn dda iawn yng Nghymru o ran ennill seddau - gan sicrhau 27 o’r 32 sedd - sef  84% ohonynt gyda dim ond 37% o’r bleidlais.  Mae Llafur wedi gwneud yn well na hynny hyd yn oed yn y gorffennol - yn 2001 ac 1997 er enghraifft - ond gyda chanran llawer, llawer uwch bleidlais.

Er gwaetha’r llwyddiant y tro hwn mae yna resymau da pam y dylai Llafur fod yn bryderus wrth edrych ymlaen i’r dyfodol canolig - gydag 487,636 o bleidleisiau dyma’r tro cyntaf iddynt gael llai na hanner miliwn o bleidleisiau ers - credwch o neu beidio - 1935.  Ond dydan ni ddim yn gorfod edrych mor bell yn ol i ddod o hyd i ganran is na 37% eleni - 36.9% gafodd y blaid yn 2015.  Ond roedd y ganran o’r bleidlais 4% yn is nag oedd yn 2019 a 12% in is nag oedd yn 2017 - sydd yn newid sylweddol.  Mae peryglon sylweddol i Lafur yn y ffigyrau hyn. 

‘Dwi ddim eisiau trafod systemau ethol cynrychiolwyr etholedig yma, ond efallai ei bod werth nodi bod y drefn sydd gennym yn fwy caredig o lawer wrth rhai pleidiau nag eraill - gweler isod.

Mae yna ddwy ffordd o wneud yn gymharol dda o’r drefn ethol Cyntaf i’r Felin sydd gennym. Y ffordd Plaid Cymru neu Sinn Fein, sef cael pleidlais sylweddol mewn rhai etholaethau penodol (rhai mewn ardaloedd Cymraeg yn achos Plaid Cymru a rhai mewn ardaloedd Pabyddol yn achos Sinn Fein) neu gael pleidlais gymhedrol ond sydd yn sylweddol uwch nag un neb arall ar hyd a lled  yr wlad - fel mae Llafur yn ei wneud. Y dull Llafur ydi’r dull mwyaf effeithiol - mae’n ildio mwy o seddi, ond mae hefyd yn fwy bregys. Gall gogwydd cryf yn erbyn plaid sydd a phleidlais gyson ond cymhedrol arwain at golli llawer iawn o seddi - sef yr hyn ddigwyddodd i’r SNP a’r Toriaid y tro hwn.  

A daw hyn a ni at yr etholiad cyffredinol nesaf - fydd yn ol pob tebyg yn cael ei gynnal yn 2029.  Mae’r hyn mae’r Blaid Lafur wedi ei etifeddu gan y Toriaid yn eu gadael mewn sefyllfa anodd. Mae yna pob math o heriau yn eu hwynebu - y rhan fwyaf ohonyn nhw wedi cael eu hachosi gan Brexit neu o leiaf yn cael eu gwneud yn waeth gan Brexit. 

Mae Llafur wedi mabwysiadu polisi Brexit tebyg iawn i un yr ERG - peidio ail ymuno efo’r Farchnad Sengl na’r Undeb Tollau ond crefu am ffafrau arbennig gan yr UE - rhywbeth sy’n anhebygol iawn o ddigwydd. Yn ol pob tebyg fydd pethau fawr gwell o ran darparu gwasanaethau sylfaenol mewn pum mlynedd, a gallai hynny yn hawdd arwain at ogwydd chwyrn yn erbyn Llafur bryd hynny - a byddai hynny yn ei dro yn arwain at fap gwleidyddol tra gwahanol i’r un sydd ar gael i ni heddiw. 

Ac wrth gwrs mae yna etholiadau’r Senedd yn 2026.  Mae’r system bleidleisio gyfrannol fydd yn cael ei defnyddio yn yr etholiad hwnnw yn debygol o arbed Llafur rhag colli nifer fawr o seddi - ond mae lle i gredu y gallai’r blaid gael etholiad anodd iawn - o bosibl yr un mwyaf anodd yn ei hanes. 

Yn hanesyddol mae Llafur wedi tan berfformio yn sylweddol mewn etholiadau Cymreig pan mae mewn grym yn San Steffan, ond mae posibilrwydd y bydd y tan berfformiad yn waeth nag arfer yn 2026 - roedd amgylchiadau economaidd yn llawer gwell y tro diwethaf roedd Llafur mewn grym yn Dan Dteffan na maent rwan. Ar ben hynny - fel rydym wedi son - roedd canran y bleidlais yn wan yn yr etholiad sydd newydd ei chynnal, dydi’r polio Senedd Cymru diweddaraf ddim yn edrych yn dda i Lafur, ac mae gan y Blaid Lafur Gymreig broblemau mewnol sylweddol ac anodd iawn i’w datrys.

Mae posibilrwydd go iawn nad Llafur fydd y blaid fwyaf yng Nghymru yn dilyn etholiad 2026.

Etholiad 2024 - Rhif 1 - Plaid Cymru

 Wele ychydig o argraffiadau cychwynnol o etholiad ddydd Iau ydi’r un rhyfeddaf i ddigwydd yn ystod fy mywyd i – a byddaf yn blogio tros yr wythnosau nesaf ar y thema.  Mi wna i ddechrau efo fy mhlaid fy hun – Plaid Cymru.

 

Yr 14.8% a gafodd y Blaid oedd y ganran uchaf iddi erioed mewn etholiad cyffredinol.  Fydd na ddim llawer yn cofio’r record a dorrwyd - ond 14.3% yn 2001 o dan arweinyddiaeth Ieuan Wyn oedd hwnnw.  Serch hynny roedd y nifer o bleidleisiau gafodd y Blaid yn 2024  mymryn yn is nag oedd yn 2001 - 194,812 .  Cynyddodd canran ei phleidlais ym mhob etholaeth (aeth canran y Torïaid i lawr ym mhob etholaeth ac aeth canran Llafur i lawr ym mhob etholaeth ag eithrio tair)

 

Mae un gwahaniaeth mawr rhwng 2001 a 2024 - roedd canlyniadau 2001 yn dod yn fuan ar ôl etholiad Cynulliad syfrdanol 1999 – etholiad a welodd dwf syfrdanol yng nghefnogaeth y Blaid . Mae canlyniadau 2024 yn dod ar derfyn cyfnod sydd wedi bod yn ddigon anodd i’r Blaid.

 

Am y rhan fwyaf o fy mywyd i y Cymoedd oedd y llefydd gorau yng Nghymru i weld  mwyafrifoedd anferth - ac roedd rheiny yn ddi eithriad yn fwyafrifoedd Llafur. Mae hynny wedi  newid yn ddiweddar.  Efallai mai un ffordd o ddangos hyn ydi trwy gael cip yn ôl ar yr etholiad cyntaf i fi erioed bleidleisio ynddi hi - etholiad Chwefror 1979.  Dyma’r etholiad ddaeth a Thatcher i rym ac roedd hi’n drychineb i Lafur ar draws y DU - ond ddim yng Nghymru. Cafodd Llafur bron i hanner y bleidlais yma (48.6%) o gymharu a 36.9% dros y DU gan ennill 22 o’r 36 sedd.  Roedd y mwyafrifoedd yn y rhan fwyaf o’r etholaethau maes glo yn enfawr. Y tro hwn 37% o’r bleidlais gafodd Llafur (gostyngiad o 3.9% o gymharu a 2019), ac mae golwg digon bregus ar y mwyafrifoedd yn y rhan helaethaf o’r Cymoedd. 

 

Mae ‘na batrwm wedi bod yn datblygu ers rhai blynyddoedd bellach bod Plaid Cymru yn dod i ddominyddu gwleidyddiaeth Gorllewin yr wlad fwyfwy - ar lefel Senedd Cymru, llywodraeth leol a San Steffan. Mae’r hyn ddigwyddodd ddydd Iau yn barhad o’r tuedd hwnnw.  

 

Mewn pedair sedd Gymreig yn unig cafodd un blaid bleidlais o fwy na 20,000 eleni - Gogledd Caerdydd a Gwyr  i Lafur a Cheredigion / Gogledd Penfro a Dwyfor Meirionnydd i Blaid Cymru - ond roedd mwyafrifoedd Liz a Ben yn sylweddol uwch na mwyafrifoedd Anna McMorrin a Tonia Antoniazzi. Y ddwy etholaeth orllewinol yma ydi’r pethau mwyaf tebyg i Gymoedd y De’r 70au erbyn hyn - ond efo plaid arall yn dominyddu. 

 

Mae yna un neu ddau o bethau bach daearyddol i adrodd arnyn nhw hefyd. Dydi hi ddim yn bosibl teithio a arfordir gogleddol i arfordir deheuol Cymru heb adael etholaethau sy’n cael eu cynrychioli gan Blaid Cymru oherwydd bod y ddwy bont tros y Fenai yn croesi i Bangor Aberconwy.  Ond mi fedrwch chi deithio o un arfordir i’r llall heb a dim ond gadael etholaethau sy’n cael eu cynrychioli gan y Blaid am tua dwy filltir.  Mae tros i draean o arwynebedd Cymru bellach yn cael ei gynrychioli gan aelodau Plaid Cymru yn San Steffan – gan gynnwys llefydd sydd erioed wedi cael eu cynrychioli o’r blaen a wardiau sy’n eitha’ agos at y ffin efo Lloegr.

 

Mae hi’n wir wrth gwrs bod y Torïaid a Reform wedi cael mwy o bleidleisiau na’r Blaid, er na lwyddodd y naill blaid asgell dde na’r llall i ennill unrhyw seddi yng Nghymru – ond mae gan y Blaid le i fod yn obeithiol wrth edrych ymlaen at yr etholiadau sydd i ddod yn ystod y blynyddoedd nesa’.  Mae’r Blaid yn ddi eithriad yn gwneud yn well mewn etholiadau Senedd Cymru na mewn etholiadau San Steffan, a dyna fydd y ddau set nesa’ o etholiadau.  Ar ben hynny mae nifer o agoriadau wedi ymddangos ar gyfer 2029 – rhai ohonyn nhw ymhell o’r Gorllewin.  Mae yna ddigon o le i fod yn obeithiol wrth edrych ymlaen i’r dyfodol canolig.