Y Cyfrifiad - tair stori wahanol i dri rhan o Gymru

Hwyrach eich bod yn cofio i mi nodi mewn blogiad diweddar ynglyn a'r Cyfrifiad  bod rhai o'r cymunedau a welodd gynnydd bychan yn y ganran sy'n siarad y Gymraeg yn Arfon hefyd wedi gweld gostyngiad yn y nifer o bobl sydd wedi eu geni y tu allan i Gymru.  Cymrodd ambell un hynny fel awgrym mai mewnlifiad ydi'r rheswm dros ostyngiad yn y canrannau sy'n siarad y Gymraeg.  Yn ddi amau mae gwirionedd yn y canfyddiad hwnnw - ond un peth mae craffu ar y ffigyrau cyfrifiad wedi ei ddangos i mi ydi bod y darlun ar hyd Cymru yn gymhleth - a'i bod yn anodd dod i gasgliadau cyffredinol.

Cymerer yr wybodaeth isod dwi wedi ei roi at ei gilydd er enghraifft.  Dwi wedi dewis chwe ward mewn tri rhan gwahanol o Gymru - Gogledd Mon, Gorllewin Gwynedd a Dwyrain a De Caerfyrddin / Gorllewin Castell Nedd.  Mae'r ardaloedd yma oddi mewn i'r Gymru Gymraeg draddodiadol, a hyd rhyw ugain mlynedd yn ol roeddynt oll yn gymunedau Cymreig iawn.  Dwi wedi dewis y wardiau fwy neu lai yn fympwyol.

Dwy elfen yr ydym yn eu hystyried  - y canrannau sydd wedi eu geni yng Nghymru a'r canrannau sy'n siarad y Gymraeg.  Mae'r patrymau yn wahanol iawn.  Yng Ngogledd Mon mae'r canrannau sy'n siarad y Gymraeg a faint sydd wedi eu geni yng Nghymru yn weddol agos at ei gilydd, ond gyda chanran uwch wedi eu geni yng Nghymru na sy'n siarad yr iaith mewn pedair cymuned.

Yng Ngorllewin Gwynedd mae'r ganran sy'n siarad y Gymraeg yn  uwch pob tro nag ydi'r ganran o bobl sydd wedi eu geni yng Nghymru.  Mae'r patrwm yn Nwyrain Caerfyrddin a De Caerfyrddin / Castell Nedd yn gwbl wahanol.  Mae'r canrannau a anwyd yng Nghymru yn sylweddol uwch na'r nifer sy'n siarad y Gymraeg.  Mewn rhai llefydd - Rhydaman er enghraifft - mae'r gwahaniaeth yn syfrdanol.  

Rwan mae sawl casgliad y gellir ei gymryd o hyn.  Mae'n ymddangos bod trosglwyddiad iaith o un genhedlaeth i'r llall yn effeithiol yng Ngogledd Mon, yn rhyfeddol effeithiol yng Ngorllewin Gwynedd, ond yn wan yn wardiau Caerfyrddin / Castell Nedd.  Mae'n debyg bod siaradwyr Cymraeg yn cael eu colli oherwydd allfudo yn y Gogledd Orllewin - ond dydi'r mewnlifiad ddim yn arwain at golli siaradwyr.  Mae'n dod a'r canrannau i lawr wrth gwrs - ond mae'r sawl a anwyd yng Nghymru yn cadw eu Cymraeg.

Does yna ddim llawer o fewnfudo i Ddwyrain a De Caerfyrddin / Castell Nedd (o gymharu a Gogledd Mon a Gorllewin Gwynedd), ond mae yna lawer mwy o ddirywiad ieithyddol.  Mae'r mewnlifiad yn gwanhau'r iaith yn y Gogledd Orllewin, ond dydi o ddim yn gwneud yn agos cymaint o niwed a phenderfyniad torfol cymunedau Dwyrain a De Caerfyrddin / Castell Nedd i beidio a throsglwyddo'r iaith i'w plant.  Y caswir ydi bod yr iaith yn marw yn rhannau o Sir Gaerfyrddin a Chastell Nedd oherwydd bod carfanau sylweddol o bobl sy'n byw yn y llefydd hynny yn ewyllysio i hynny ddigwydd.  Neu o leiaf dydi'r iaith ddim digon pwysig i bobl y cymunedau hynny i'w cymell i'w throsglwyddo i'w plant.