Iaith y siop a iaith y stryd

Roeddwn yn falch i gael bod ymysg y cannoedd o bobl ddaeth ynghyd heddiw i rali Cymdeithas yr Iaith ar y Maes yng Nghaernarfon.

Un o'r pethau a fydd o bosibl wedi taro'r sawl ddaeth yno o bell ydi'r gwahaniaeth rhwng yr iaith ar y stryd a'r iaith a fyddant wedi ei chlywed yn nifer o'r siopau.  Mae mwy o bobl ddi Gymraeg yn gweithio yn siopau Caernarfon nag y byddai rhywun yn ei ddisgwyl.  Cyn mynd ymlaen mae'n debyg y dyliwn gydnabod nad ydw i'n un am siopa - anaml iawn y byddaf yn mynd i siop o unrhyw fath - ond gallai'r Mrs siopa tros Gymru - a dwi'n mynd ar ei thystiolaeth hi efo llawer o'r manylion sydd i ddilyn.

Mae yna un rheswm gweddol syml am y tangynrychiolaeth o weithwyr siopa Cymraeg eu hiaith.  Ceir sector gyhoeddus mawr iawn yn ardal Caernarfon, ac mae mwyafrif llethol y gweithwyr yn y sector honno yn siaradwyr Cymraeg.  O ganlyniad mae'n dilyn bod gor gynrychiolaeth o bobl di Gymraeg yn y pwll o weithwyr sydd ar gael i'r sector breifat.  Mae hyn yn gwbl ddealladwy.

Ond mae yna fwy i'r stori na hynny mae'n debyg - ceir amrywiaeth mawr ymysg i siopa yng Nghaernarfon.  Ewch i Stermat neu Boots, ac mae'n dra thebygol y byddwch yn cael gwasanaeth cyfrwng Cymraeg.  Ewch i'r Factory Shop gerllaw ac mae hynny'n anhebygol - er bod Factory Shop Porthmadog yn ddigon Cymreig.  Ewch i Tesco a gallwch ddisgwyl gael eich gwasanaethu gan bobl Cymraeg eu hiaith, mae hynny'n llawer llai tebygol ym Morrisons.

Ewch i Peacocks dydych chi ddim yn debygol o gael rhywun ar y til yn siarad Cymraeg, byddai Craftcentre England weithiau yn enw mwy addas ar Craftcentre Cymru, mi wneith y sawl sy'n gweithio yn Johnsons edrych arnoch fel petaech yn dioddef o rhyw anhwylder seicolegol os ydych yn cychwyn sgwrs yn y Gymraeg, 50/50 ydi pethau yn Superdrug, mae'n debyg mai trwy gyfrwng y Saesneg y byddech yn prynu par o sgidiau yng Nghaernarfon gan mai di Gymraeg ydi'r rhan fwyaf o weithwyr Stead & Simpsons.  Gwasanaeth Saesneg rydych yn debygol o'i gael yn Spar hefyd. Ers talwm mi fyddai pawb bron yn Clinton Cards neu Ethel Austin yn ddi Gymraeg, ond maen nhw wedi cau
.
Mi fyddwch chi'n prynu eich cig trwy gyfrwng y Gymraeg ta waeth pa gigydd y byddwch yn ei ddefnyddio, ac mi fyddwch yn prynu llyfrau trwy gyfrwng y Gymraeg hefyd - os ydych yn mynd i Palas Print, Na Nog neu hyd yn oed i WH Smiths - er bod y lle hwnnw yn enwog o Seisnig ers talwm.  Mae'n debyg mai'r Gymraeg y byddwch yn ei defnyddio i gael eich car wedi ei drwsio, neu os ydych eisiau prynu deunyddiau adeiladu neu bot o baent.

Mae'r un peth yn siwr o fod yn wir am ardaloedd eraill yng Nghymru - er enghraifft doedd yna fwy neu lai ddim gweithwyr Cymraeg eu hiaith yn Focus Do It All ym Mangor.  Pan aeth yr hwch trwy'r siop arbennig yna, agorwyd The Range ar yr un safle.  Mae bron i bawb sy'n gweithio yno yn siarad y Gymraeg.

Rwan mae'n anhebygol iawn bod hyn oll yn fater o hap a damwain.  Gellir awgrymu nifer o resymau posibl.  Er enghraifft mae'n ddigon posibl bod rhywun sy'n ateb cwestiynau cyfweliad mewn acen Maenceinion am swnio'n well i reolwr adnoddau dynol o Bolton, na rhywun sy'n siarad Saesneg fel mae trigolion tref Caernarfon yn ei siarad.   Mae'n debyg bod ambell i fusnes yn adleoli gweithwyr o ardal arall. Mae hefyd yn bosibl hefyd bod rhai pobl sydd a'r grym i wneud y penderfyniadau 'ma yn anghyfforddus efo'r syniad o gael y rhan fwyaf o bobl o'u cwmpas yn siarad iaith nad ydynt yn ei deall.

Mae hefyd yn weddol amlwg nad ar hap a damwain mae llawer o weithwyr mewn rhai siopau yn siarad y Gymraeg - mae yna rhai mathau o waith sy'n denu Cymry Cymraeg - gwaith sy'n ymwneud a cheir, cig neu frics er enghraifft - ond mae hefyd yn debygol bod rhai busnesau yn cyflogi Cymry Cymraeg yn fwriadol.  Flynyddoedd yn ol roeddwn yn arfer chwarae sboncen efo un o gyn reolwyr Tesco, Caernarfon - Sais rhonc. Roedd yn dweud eu bod yn mynd ati yn fwriadol i sicrhau bod y sawl oedd yn dod i gysylltiad efo'r cyhoedd yn siarad y Gymraeg oherwydd eu bod o'r farn mai dyna oedd dymuniad y rhan fwyaf o'u cwsmeriad.

Rhag bod camddealltwriaeth 'dwi ddim yn dadlau am funud na ddylai siopau mewn lleoedd Cymraeg gyflogi'r di Gymraeg - mae gan pawb hawl i weithio, ac mae gan bawb hawl i ystyriaeth deg pan maent yn gwneud cais am waith. Ond 'dwi yn credu ei bod yn rhesymol i ddisgwyl gwasanaeth Cymraeg gweddol ddi drafferth  mewn siop mewn ardal Gymraeg - ac mewn ardaloedd llai Cymraeg hefyd lle mae'r capasiti gan fusnes i wneud hynny

A daw hyn a ni at rhywbeth sy'n cysylltu a'r blogiad diwethaf ond un - y pethau y gallwn eu gwneud i ddyrchafu'r Gymraeg. Mae'n briodol i garedigion y Gymraeg bwyso ar yr awdurdodau i gefnogi'r iaith, ond mae'n bwysig hefyd ein bod yn cymryd cyfrifoldeb personol. Os nad ydym yn hapus efo gwasanaeth o unrhyw fath, waeth i ni heb a disgwyl i'r sawl sy'n darparu'r wasanaeth honno addasu oni bai ei fod yn gwybod am yr anfodlonrwydd. Felly os nad ydych yn gallu cael gwasanaeth cyfrwng Cymraeg mewn siop mewn ardal Gymraeg, ysgrifennwch at y cwmni sydd biau'r siop i dweud eich bod yn ystyried rhoi'r gorau i'w defnyddio oherwydd nad ydych yn gallu cael darpariaeth yn eich iaith eich hun yno. Os gwneith digon o bobl weithredu felly, gellir gwneud gwahaniaeth. Mi wneith unrhyw gwmni gwerth ei halen addasu ei weithdrefnau yn wyneb bygythiad i'w elw.