Y Blaid Geidwadol Gymreig – y blaid mwyaf anhunanol yn y Byd?

Cafwyd dadl yn ddiweddar yn y Cynulliad Cenedlaethol ynglyn a phleidleisio cyfranol. Roedd Peter Black, aelod y Democratiaid Rhyddfrydol tros Orllewin a Chanolbarth Cymru yn cynnig bod y Cynulliad yn gofyn am yr hawl i lunio deddf a fyddai’n mabwysiadu cyfundrefn gyfrannol o bleidleisio mewn etholiadau lleol yng Nghymru. Dyna ydi’r sefyllfa yng Ngogledd Iwerddon a’r Alban ar hyn o bryd.

Yn naturiol ddigon pleidleisiodd y Democratiaid Rhyddfrydol o blaid y cynnig – a felly hefyd Plaid Cymru. Roedd y Blaid Lafur i gyd yn erbyn ag eithrio Rhodri Morgan a rhywun arall – ac mae’n ymddangos eu bod hwythau wedi pwyso’r botwm anghywir. Mae hyn yn eithaf traddodiad ymhlith aelodau Llafur bellach Ymddengys bod y deinasoriaid gwleidyddol yn cael anhawster i ddelio gyda’r dechnoleg newydd. Yr hyn a sicrhaodd bod y cynnig yn syrthio fodd bynnag oedd y ffaith i’r Ceidwadwyr atal eu pleidlais.

Ar un olwg mae hyn yn ymylu ar fod yn syfrdanol. Mae’r drefn sydd gennym ar hyn o bryd yn (First Past the Post - FPTP) yn neilltuol o anheg o safbwynt y Ceidwadwyr yng Nghymru. Ymhellach, gellir dadlau mai FPTP ydi conglfaen hegemoniaeth draddodiadol y Blaid Lafur yng Nghymru.

Heb fynd yn rhy dechnegol mae dau reswm am hyn. Yn gyntaf mae cryn dipyn o bleidleisio tactegol yn erbyn y Ceidwadwyr yng Nghymru, ac mae FPTP yn ddelfrydol ar gyfer pleidleisio tactegol. Yn fwy arwyddocaol mae pleidlais y Ceidwadwyr yn gymhedrol o ran canran ond wedi ei ddosbarthu yn fwy cyson tros y wlad nag un Plaid Cymru er enghraifft. Mewn sefyllfa o’r fath mae amrediad mawr yn fanteisiol pan mae canran y bleidlais yn is na thua 30%. Dyna pam bod Plaid Cymru wedi cael cymaint o seddi na’r Ceidwadwyr yn etholiad San Steffan 05 a mwy na nhw yn 01 a 97 er i ni gael llai o bleidleisia. Yn wir, ni chafodd y Toriaid unrhyw seddi o gwbl yn etholiadau San Steffan yn 01 a 97.

Mae FPTP yn anheg i’r Ceidwadwyr mewn etholiadau lleol hefyd. Er enghraifft mae eu pleidlais yn ddigon tebyg i un y Democratiaid Rhyddfrydol yng Nghaerdydd, ond mae ganddynt lai o lawer o seddi. Yn y mannau hynny lle mae’r Ceidwadwyr yn wan – y Gymru Gymraeg a’r maes glo nid oes ganddynt prin unrhyw gynrychiolaeth o gwbl. Anaml y byddant yn trafferthu i gynnig ymgeiswyr yn y lleoedd hyn oherwydd eu bod n gwybod nad oes ganddynt obaith o gael eu hethol. Byddai trefn gyfrannol yn rhoi cynrychiolaeth iddynt yn rhai o’r lleoedd hyn.- ac yn rhoi cyfle iddynt ddechrau adeiladu.

Mae FPTP bron yn ddi eithriad o fantais i’r Blaid Lafur yng Nghymru ar pob lefel. Yr unig eithriad posibl ydi’r etholiadau lleol yn gynharach eleni. Oherwydd i’w canran o’r bleidlais syrthio’n sylweddol ac i bobl ddechrau pleidleisio yn dactegol yn eu herbyn mae’r FPTP wedi dechrau milwrio yn eu herbyn mewn rhai rhannau o’r wlad – ond mae’n parhau i’w cynorthwyo mewn mannau eraill.

Mae gan y Ceidwadwyr Cymreig hanes o wrthwynebu datblygiadau sydd o fantais etholiadol iddyn nhw eu hunain. Roeddynt yn chwyrn eu gwrthwynebiad i ddatganoli ac i’r gydadran gyfrannol o’r gyfundrefn pleidleisio. Oni bai am ddatganoli, a’r elfen gyfrannol ni fyddai’r Ceidwadwyr wedi bod a gwleidydd proffesiynol yng Nghymru o 1997 hyd at 2005. Y cwestiwn diddorol ydi pam?

‘Dwi ddim yn siwr a bod yn onest beth yw rhesymeg swyddogol y Blaid Geidwadol Gymreig am yr ymddygiad ymddangosiadol bisar yma. Efallai eu bod yn defnyddio esgus sy’n ymwneud ag amddiffyn y cyfansoddiad, neu rhywbeth cyffelyb. Byddai dadl o’r fath yn amlwg chwerthinllyd mewn cyd destun llywodraeth leol – gwan iawn ydi cysylltiad llywodraeth leol gyda’r cyfansoddiad anysgrifenedig Prydeinig, a fel y sonwyd uchod mae trefn gyfrannol yn bodoli mewn etholiadau lleol yng Ngogledd Iwerddon a’r Alban heb greu anhrefn cyfansoddiadol. Mae llywodraethau Prydeinig o pob lliw wedi bod yn .hollol hapus efo trefniadau cyfrannol yn yr Iwerddon ers blynyddoedd cynnar y ganrif ddiwethaf. Ymhellach trefn gyfrannol a geir mewn etholiadau Ewropeaidd ar hyd a lled Prydain.

Yn fy marn i yr eglurhad gwirioneddol ydi sefyllfa’r Blaid Geidwadol yn Lloegr. Mae cefnogaeth y Blaid Geidwadol yn Lloegr yn uwch nad yw yng Nghymru – yn llawer uwch. Yn wir mae ganddi’r potensial i gyrraedd canran o tua 45% o’r bleidlais. Os ydi plaid yn cyrraedd y math yma o gefnogaeth o dan cyfundrefn FPTP maent yn ennill llawer iawn o seddi – efallai 65% neu fwy.

Mewn geiriau eraill mae buddiannau’r Blaid Geidwadol Brydeinig yn bwysicach i’r Blaid Geidwadol Gymreig na buddiannau nhw eu hunain.

Mae hyn oll yn rhywbeth i’w gadw mewn cof pan mae pobl fel Glyn Davies, Dylan Jones Evans a Guto Bebb yn son am Blaid Geidwadol Gymreig gydag elfen gryf o annibyniaeth yn perthyn iddi.

Mae unrhyw endid sydd a mwy o ddiddordeb mewn amddiffyn buddiannau endid arall na rhai ei hun trwy ddiffiniad yn israddol. Fel mae pethau’n sefyll meddylfryd gwasaidd ydi un y Ceidwadwyr Cymreig – ac felly y bu hi erioed.