Gorffennol a Dyfodol y Blaid Geidwadol

 Un o’r pethau diddorol am wleidyddiaeth ydi bod hanes yn ailadrodd ei hun dro ar ôl tro ar ôl tro - ac mae’n bosibl ein bod ni am weld hanes yn ail adrodd ei hun yn y dyfodol agos iawn.

 

 Mae ail gynghreirio gwleidyddol yn digwydd yn weddol aml yn llawer o wledydd Ewrop. Mae’n digwydd yn llai aml o lawer ym Mhrydain lle mae cyfuniad o’r system etholiadol cyntaf i’r felin, ceidwadaeth gyfundrefnol a llwyddiant o ran osgoi colli rhyfeloedd  yn cyfrannu at wneud y gyfundrefn wleidyddol yn eithaf di symud.  

Mae’r Blaid Geidwadol fodern wedi bod yn fwy llwyddiannus na’r un blaid Brydeinig i osgoi newid mawr.  Mae’n bosibl bod hynny ar fin newid - a dyna fydd thema’r blogiad yma.  Ond ychydig o hanes y Blaid Geidwadol yn gyntaf.

Mae hi’n bosibl dadlau - heb grwydro ymhell oddi wrth realiti - mai’r Blaid Geidwadol ydi’r blaid fwyaf llwyddiannus yn hanes gwleidyddiaeth, yn unrhyw le yn y Byd.  

Daeth i fodolaeth ar rhywbeth tebyg i’w ffurf presennol ym 1834 yn dilyn chwalfa plaid flaenorol - y Blaid Doriaidd ynghyd a nifer o grwpiau gwleidyddol eraill. Aeth ati i ddominyddu gwleidyddiaeth Oes Fictoria pan oedd yr Ymerodraeth Brydeinig yn ei hanterth, ynghyd a’r Blaid Ryddfrydol wrth gwrs.  

Dominyddodd yr Ugeinfed Ganrif hefyd, a hynny i raddau mwy, er mai’r Blaid Lafur ac nid y Blaid Ryddfrydol oedd yn cystadlu efo nhw yn ystod y ganrif honno.  Mae’r patrwm hwnnw wedi parhau yn ystod y ganrif hon.  

Mae’n debyg ei bod yn bosibl dadlau i’r ddwy blaid fawr yn yr UDA ddominyddu rhyngddyn nhw i raddau tebyg ac am gyfnod tebyg, ond y tu hwnt i hynny ‘dwi’n crafu fy mhen braidd i feddwl am enghreifftiau o ddominyddiaeth gwleidyddol mor hirhoedlog. 

Beth bynnag, y gorffennol ydi’r gorffennol a rŵan ydi rŵan.  Er gwaethaf llwyddiant ysgubol i’r blaid yn Etholiad Cyffredinol 2019 - eu perfformiad gorau ers 1979 os mai canran y bleidlais ydi’r llinyn mesur - mae ei pherfformiad yn y polau ar hyn o bryd yn waradwyddus, ac mae Etholiad Cyffredinol ond ychydig fisoedd i ffwrdd ar y gorau.   

Er mor sâl ydi’r polio o’u safbwynt nhw mae  amrediad eithaf mawr yn y polio.  Os ydi’r Ceidwadwyr yn dod yn agos at waelod yr amrediad - is nag 20% o’r bleidlais - mae posibilrwydd cryf y byddan nhw yn cael llai na hanner cant o seddi, fyddai yn eu rhoi yn drydydd os nad yn bedwerydd plaid yn Nhy’r Cyffredin. Byddai’n anodd iawn ail adeiladu o le felly. 

Os ydyn nhw’n dod yn agos at frig yr amrediad bydd ganddyn nhw tua 150 o seddi a nhw fydd yn arwain yr wrthblaid a hynny’n eithaf hawdd.  Byddai canlyniad felly yn un gwael iawn - y perfformiad gwaethaf yn hanes y blaid, ond byddai’n bydew y gellid dod allan ohono ‘n raddol.

Byddai perfformiad ar sail gwaelod yr amrediad yn debygol o arwain at newid sylfaenol ym mhensaernïaeth etholiadol y DU.

Mae sefyllfaoedd tebyg wedi codi yn y gorffennol o bryd i’w gilydd yn y DU.

Rydym eisoes wedi sôn am yr ail gynghreirio a ddaeth a’r Blaid Geidwadol i fodolaeth.

Cychwynodd y gyfundrefn dwy blaid (Llafur / Ceidwadol) sydd gennym ar hyn o bryd yn dilyn 1922 mewn gwirionedd gyda diflaniad i bob pwrpas y Blaid Ryddfrydol draddodiadol.

Yn ôl 1981 holltodd y Blaid Lafur yn ddau - a daeth yr SDP i fodolaeth.  Daeth y blaid honno i gytundeb etholiadol efo’r Blaid Ryddfrydol ar gyfer etholiad cyffredinol 1983 - a bu bron i’r gynghrair honno gael mwy o bleidleisiau na Llafur (27.6% i 25.4%).  Ond ‘doedd yna ddim cymhariaeth o ran faint o seddi a enillwyd - cafodd Llafur 209 a’r Gynghrair 23. Petai Llafur wedi cael canran 4% yn is a’r Gynghrair wedi cael 4% yn fwy mae’n debygol mai Llafur fyddai’r drydydd blaid o ran nifer seddi a byddai hanes gwleidyddol y DU wedi bod yn dra gwahanol. 

Ond yr hyn a ddigwyddodd oedd i Lafur adeiladu cefnogaeth yn raddol, rhywbeth  agorodd y ffordd i fuddugoliaeth anferth 1997 a 13 blynedd o lywodraeth Lafur.  Llyncwyd yr SDP gan y Rhyddfrydwyr a datblygodd plaid yn sgil hynny oedd yn derbyn mai trydydd plaid oedd hi mewn gwleidyddiaeth Brydeinig, ond oedd yn targedu cydrannau demograffig a daearyddol penodol er mwyn macsimeiddio faint o seddi oedd ar gael iddi fel trydydd plaid.  

Felly datblygodd rhyw fath o gyfundrefn dwy blaid a chwarter - tan i hynny ddod i ddiwedd disymwth yn sgil penderfyniad y Rhyddfrydwyr i gynghreirio efo’r Ceidwadwyr yn 2010.

Fel soniwyd eisoes ‘dydi newidiadau gwleidyddol mawr ddim yn digwydd yn aml yn y DU, ac yn arbennig felly rhai sy’n arwain at ddiflaniad neu o leiaf gwymp enfawr mewn cefnogaeth.  Pan mae hynny’n digwydd mae’r hyn sy’n gyrru’r newidiadau yn amlwg.

Rydym eisoes wedi cyfeirio at hollti’r hen Blaid Doriaidd ym 1846, hollt sylfaenol mewn athroniaeth wleidyddol yn sgil diwydiannu’r wlad oedd yn gyfrifol am hynny.  

Ymestyn y gofrestr etholwyr yn sylweddol arweiniodd at dwf y Blaid Lafur yn y degawdau yn dilyn diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. 

Cytundeb Dydd Gwener y Croglith oedd yn Gyfrifol am yr ail fodelu gwleidyddol oddi mewn i’r cymunedau unoliaethol a chenedlaetholgar yng Ngogledd Iwerddon a arweiniodd at ddominyddiaeth diweddar y DUP a Sinn Fein. 

Refferendwm annibyniaeth yr Alban arweiniodd at gwymp syfrdanol y Blaid Lafur yn yr Alban yn 2015 a thwf cyfatebol yr SNP.  

A daw hyn a ni yn ol at y polau piniwn a lle mae’r Toriaid heddiw.  Fel rydym eisoes wedi nodi mae eu ffigyrau polio cyn ised a mae nhw wedi bod erioed.  Mae nifer o resymau arwynebol am hyn - economi yn agos at fod mewn cyfnod o argyfwng ac wedi bod mewn cyflwr felly am flynyddoedd, anhrefn gwleidyddol di baid ers i David Cameron ymddiswyddo fel Prif Weinidog, methiant Brexit i wireddu unrhyw un o addewidion yr ymgyrch i adael yr UE argyfwng o rhyw fath neu’i gilydd ym mhob gwasanaeth cyhoeddus.  

Ond symptomau o newid gwaelodol ydi’r rhain mewn gwirionedd.  Mae newidiadau sylweddol i economïau rhyngwladol yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd – ‘globaleiddio’ ydi’r term mae’n debyg - ac mae hynny yn ei dro yn arwain at newidiadau cymdeithasol arwyddocaol.  

Canlyniad hynny yn ei dro oedd symudiad i’r Dde yng ngwleidyddiaeth y DU ac yng ngwleidyddiaeth mewnol y Blaid Geidwadol hefyd (gyda’r Ceidwadwyr Cymreig yn gwneud eu gorau i fod yn fwy Adain Dde nag unrhyw gyfadran arall).

Arweiniodd gwireddu Brexit a symudiad y Torïaid i’r Dde at ddiflaniad pleidiau’r Dde eithafol dros dro o leiaf.  Roeddynt wedi bod yn perfformio yn gryf mewn etholiadau ar ddiwedd y ddegawd ddiwethaf.  Ond ers hynny mae eu perfformiad etholiadol wedi bod yn wan iawn.

Ond rwan yn nyddiau olaf y cyfnod hir o lywodraethau Ceidwadol - ac er gwaetha’r holl symud i’r Dde mae nhw yn ôl, neu o leiaf mae Reform yn ôl, ac os ydi rhai polau yn gywir yn brathu wrth sodlau’r Ceidwadwyr. 

A chymryd am funud bod y polau gwaethaf i’r Toriaid yn cael eu gwireddu a’u bod yn ennill llai nag 20% o’r bleidlais a bod pleidlais Reform yn agos at bleidlais y Ceidwadwyr byddai hynny’n arwain at ychydig iawn o aelodau seneddol Ceidwadol a dim aelodau Reform.  

Byddwn wedyn mewn sefyllfa lle byddai mwy na thraean o’r etholwyr wedi pleidleisio tros blaid adain Dde, ond mai ychydig iawn o Aelodau Seneddol adain Dde fyddai yn Nhy’r Cyffredin.   

Byddai hynny yn ei dro yn arwain at bwysau sylweddol i ddod a’r ddwy blaid adain Dde at ei gilydd - a gallai hynny arwain at gydran eithaf mawr o gefnogwyr y Blaid Geidwadol yn chwilio am gartref newydd oherwydd na allant stumogi cynghreirio efo Reform.  

‘Dydi’r uchod ddim yn sicr o ddigwydd o bell ffordd, ond petai’n digwydd byddai gwleidyddiaeth y DU yn cael ei ail osod i raddau sydd heb ddigwydd ers y cyfnod rhwng y ddau Ryfel Byd.  Dyddiau difyr.

Ynglyn ag Arweinydd Newydd Llafur

 A dyma ni eto - etholiad am arweinyddiaeth y Blaid Lafur yng Nghymru gyda’r enillydd yn cynrychioli etholaeth yng Nghaerdydd neu o leiaf un cyn agosed at Gaerdydd  a phosibl. Mae’n rhaid mynd yn ol i 1998 i ddod ar draws eithriad i’r rheol yma pan gafodd Rhodri Morgan (Gorll Caerdydd) ei guro gan Ron Davies (Caerffili). 

Mae penderfyniad Llafur i ddewis Vaughan Gethin yn arweinydd yn gamgymeriad eithaf mawr gan Lafur ac mi eglura i pam.

Ond cyn mynd ati i wneud hynny mae’n deg nodi arwyddocâd ethol arweinydd croenddu i arwain plaid wleidyddol Gymreig, ac yn wir i arwain Cymru.  Mae rhwystrau sydd yn ei gwneud yn anodd i bobl o leiafrifoedd ethnig gymryd rhan llawn yng ngwleidyddiaeth Cymru, ac mae unrhyw beth sy’n cyfrannu at leihau’r rhwystrau hynny yn rhywbeth cadarnhaol. 

Ond mae hefyd yn deg dweud bod Llafur wedi gwneud dewis sydd ag elfen gref o risg yn perthyn iddi - ac mae’n bosibl y bydd goblygiadau eitha’ pell gyrhaeddol i’r dewis.  

Efallai mai’r lle i ddechrau ar hon ydi ymhell, bell yn ôl yn 1998 / 1999 pan roedd Llafur yn dewis arweinydd i ymladd etholiad cyntaf y Cynulliad (fel adwaenid y sefydliad bryd hynny) - a phan gollodd Rhodri Morgan etholiad adweinyddol ddwywaith.  

Roedd y ddau etholiad yn gystadlaethau rhwng y sefydliad Llafuraidd a’r - wel - adain llai sefydliadol.  Roedd yna hefyd elfen De / Chwith yn yr etholiad Alun Michael / Rhodri Morgan. Yn y ddau achos pleidleisiodd yr aelodaeth tros Rhodri Morgan, ond sicrhaodd pleidlais bloc yr undebau yr enwebiaeth i Ron Davies ac Alun Michael.

Ac wedyn daeth Etholiad Cynulliad 1999.  Ddwy flynedd ynghynt roedd Llafur wedi cael bron i 900k o bleidleisiau a bron i 55% o’r bleidlais yng Nghymru yn Etholiad Cyffredinol 1997.  Cafodd Llafur 384k o bleidleisiau a 37.6% o’r bleidlais yn 1999 ar y bleidlais uniongyrchol a chryn dipyn yn llai na hynny ar y bleidlais ranbarthol.  

 

Dau etholiad o fath gwahanol a gwahanol rymoedd gwleidyddol ar waith - ond go brin bod unrhyw un yn amau bod y canfyddiad bod yr etholiadau arweinyddol wedi eu cynnal mewn ffordd amhriodol ac annheg wedi bod yn un o’r ffactorau a arweiniodd at rhywbeth oedd yn ymylu ar fod yn drychineb etholiadol i Lafur.  

A daw hyn a ni at etholiad arweinyddol diweddaraf y Blaid Lafur yn Nghymru.  Mae yna adlais gref o’r hyn ddigwyddodd yn 98/99 yma.  

‘Dydi Llafur ddim yn fodlon rhyddhau manylion y bleidlais, ond mae fwy neu lai yn sicr i Jeremy Miles gael mwy o bleidleisiau aelodau cyffredin na Vaughan Gething.  

‘Does yna ddim pleidlais bloc gan yr undebau erbyn hyn, ond mae aelodau undebau efo hawl i bleidleisio - mae mwy o lawer o aelodau undeb na sydd o aelodau o’r Blaid Lafur ac mae undebau yn gallu helpu un ochr neu’r llall trwy wahaniaethu o ran y mynediad i fanylion cyswllt aelodau, cyfeirio aelodau at ohebiaeth etholiadol un ochr yn unig a chreu rheolau sy’n fanteisiol i un ymgeisydd, ond ddim i’r llall.

Mae yna awgrymiadau lu bod hyn oll wedi digwydd y tro hwn - a hynny er budd Vaughan Gething.  

Ac mae yna fwy y tro hwn wrth gwrs - gan gynnwys y rhodd enfawr o £200k o ffynhonnell amheus a dweud y lleiaf i ymgyrch Vaughan Gething - y rhodd gwleidyddol mwyaf o ddigon yn hanes gwleidyddiaeth Cymru yn ôl pob tebyg.  Ag ystyried mor agos oedd pethau mae’n debygol iawn bod y rhodd hwnnw ynddo’i hun wedi gwneud y gwahaniaeth - a llawer mwy na’r gwahaniaeth.  

 

Nid dyma’r tro cyntaf i Vaughan Gething fod yn destun honiadau o ymddygiad annheg mewn etholiad gyda llaw.  

 

Petai natur amheus yr etholiad arweinyddol a’r amheuon am roddion ariannol fyddai unig wendidau Vaughan Gething efallai y byddai modd rheoli’r niwed - ond mae ganddo wendidau ehangach, a nifer ohonyn nhw ar hynny.  

Er enghraifft Vaughan Gething oedd yn gyfrifol am iechyd yn ystod dwy don gyntaf covid cyn cael ei symud i fod yn gyfrifol am yr economi. Mae’n anodd iawn credu na fydd beirniadaeth ohono - pan fydd canfyddiadau’r ymchwiliad i ymateb llywodraethau’r DU i’r epidemig yn cael ei gyhoeddi. Rydym eisoes yn gwybod iddo waredu ei holl negeseuon WhatsApp o’r cyfnod.  Rydym hefyd yn gwybod bod teuluoedd llawer o’r rhai a gollwyd yn ystod y cyfnod hwnnw yn feirniadol iawn ohono.

Mae hefyd wedi bod yn eistedd yn y Cabinet ers 2016 - bron i wyth blynedd bellach, ac wedi bod a swyddi pwysig iawn ar y Cabinet hwnnw. 

‘Dydi Llafur ddim wedi llwyddo i fynd i’r afael a nifer o’r problemau mawr sy’n wynebu Cymru yn ystod y cyfnod - tlodi plant, anhrefn yn y Gwasanaeth Iechyd, diffyg twf economaidd dybryd ac ati.  Os rhywbeth wedi symud yn ôl ac nid ymlaen ydym ni.  Mae Vaughan Gething wedi ei gysylltu efo record go hir o fethiant llywodraethol.  

Mae’n bosibl fy mod yn anghywir wrth gwrs ac y bydd yn llwyddo i oresgyn y problemau sylweddol sy’n nodweddu cychwyn ei gyfnod yn arwain ei blaid a’i wlad.  

Etholiadau Senedd Cymru 2027 fydd yn brawf ar hynny wrth gwrs - ond efallai y byddwn yn cael awgrym o sut mae pethau’n  mynd yn ddiweddarach eleni. 

 

Rydan ni wedi sôn unwaith yn barod am etholiad 1997.  Cafodd Llafur etholiad da iawn ar hyd y DU gan gael 43.2% o’r bleidlais.  Ond cafodd Llafur Cymru etholiad gwell o lawer gan gael tua 11.2% yn uwch na hynny. 

 

Mae Llafur pob amser yn gwneud yn well yng Nghymru nag yn y DU mewn etholiadau cyffredinol. 6% i 8% ydi amrediad y gwahaniaeth wedi bod ers 1997.  Os bydd y gwahaniaeth rhwng perfformiad Llafur yng Nghymru a gweddill y DU yn arwyddocaol is na 6%, bydd hynny’n awgrym bach eithaf pendant bod canlyniad gwael ar y ffordd yn Etholiad Senedd Cymru yn 2026.

Pam nad ydi cyfuno hunan hyrwyddo ar lein ac ymgyrchu tros y sector amaeth yn syniad da.

Gwefan ydi StarStat sydd - yn ol y sawl sy’n ei chyhoeddi - yn cofnodi faint o bres mae pobl sydd a sianel ar YouTube yn ei wneud.  Wele’r dudalen ar y ffermwr a’r hunan hyrwyddwr sydd wedi bod yn y newyddion yn ddiweddar - Gareth Wyn Jones.  

 

Petai syms y wefan yn gywir, byddai Mr Jones yn berson lled gyfoethog yn sgil ei gynnyrch YouTube. Yn ol Mr Jones, fodd bynnag, ‘dydi o ddim yn ennill dim byd tebyg i’r hyn a honnir gan StarStat, ond mae hefyd yn cydnabod ei fod yn ei gwneud hi’n reit dda yn ariannol o’i gynnyrch YouTube. ‘Dwi ddim yn deall sut mae StarStat yn cyfrifo gwerth YouTubwyr ac YouTubewragedd, ‘felly ‘does gen i ddim rheswm arbennig i beidio cymryd gair Mr Jones bod ei enillion gryn dipyn yn is na’r hyn honnir ar StarStat. Ond mae’n amlwg ei fod yn gwneud yn dda yn ariannol o’i YouTubio.  

 

Ydi hyn yn broblem?  Wel ‘dwi ddim yn dilyn sianel YouTube Mr Jones, felly ‘dwi ddim yn gyfarwydd efo’r cynnwys, ond ddim o anghenrhaid.  Mae ffermwyr yn cael eu hannog i arall gyfeirio  ac mae hon yn all gyfeiriad bach anarferol, os proffidiol iawn.  Er - wedi dweud hynny - i mi mae yna rhywbeth digon anghyfforddus mewn cyferbynnu y math o incwm y gellir ei wneud ar gyfryngau cymdeithasol efo’r hyn a wneir trwy amaethu’r tir.

 

Mae cyflogau cyfartalog gweithwyr amaethyddol yng Nghymru yn isel. Adlewyrchiad ydi’r cyflogau isel o’r ffaith bod incwm cyfartalog ffermydd sy’n cynhyrchu cig oen a chig eidion hefyd at ei gilydd yn isel iawn.  

 

Yn amlwg, os nad ydi incwm cyfartalog ffermydd i gynyddu yn y dyfodol canolig mae’r sector am barhau i erydu fel mae wedi gwneud am gyfnod sylweddol.  Erbyn hyn mae llai na 2% o’r gweithlu sy’n gyflogedig mewn amaethyddiaeth. 

 

Asgwrn y gynnen ar hyn o bryd wrth gwrs ydi’r amodau allai ddod efo cymorthdaliadau amaethyddol.  Mae cymorthdaliadau yn hynod bwysig i’r sector - mae’n debyg bod tua 2/3 o incwm y diwydiant yn ei gyfanrwydd yn dod o gymorthdaliadau.  Mae’n bwysig felly bod y diwydiant yn cael cymorthdaliadau ac yn eu cael ar amodau sydd ddim yn niweidiol iawn i incwm ehangach ffermydd.

 

Y broblem  sylfaenol efo cyfuno YouTubio am amaethyddiaeth  tra’n elwa yn ariannol o wneud hynny a chymryd rhan arweiniol mewn ymgyrchu i wella amodau ffermwyr ydi bod y ddwy weithgaredd yn wahanol iawn, ac mae yna wrthdaro rhyngddyn nhw.

 

Mae dwyn perswâd ar y llywodraeth i addasu eu cynlluniau ar gyfer y diwydiant a bod yn rhesymol efo ffermwyr yn gofyn am  ffordd arbennig o fynd ati - adeiladu cefnogaeth wleidyddol a sifil, negodi efo’r llywodraeth mewn modd sydd ddim yn cythruddo, dangos dealltwriaeth o’r materion mae’r llywodraeth yn ceisio eu cyfarch, cyfaddawdu lle mae hynny’n bosibl  a lleddfu’r dyfroedd yn hytrach na’u corddi.

 

Mae gwneud pres arwyddocaol o wefannau cymdeithasol yn ddibynnol ar ddenu ymwelwyr i’r wefan - a ‘dydi mynd ati i wthio agenda mewn modd adeiladol, cynhyrchiol sy’n cydnabod cymhlethdod ac yn wir realiti gwleidyddol ddim yn denu ymwelwyr.  

 

Yr hyn sydd yn denu ymwelwyr ydi deunydd syml, trawiadol, uniongyrchol ac  yn wir ymfflamychol weithiau. Ond dydi deunydd felly ddim am helpu ffermwyr gael y telerau gorau sy’n bosibl gan y llywodraeth. Mae ceisio cymysgu cynnyrch gwefannau cymdeithasol sydd a chymhelliad ariannol ynghlwm a fo a dylanwadu ar bolisi llywodraethol fel ceisio cymysgu olew a finegr mae gen i ofn – dydyn nhw ddim am gymysgu.  

Mae peryglon sylweddol yn wynebu’r sector amaethyddol yng Nghymru ar hyn o bryd, ond mae gan yr undebau amaethyddol safbwyntiau rhesymegol a strategaeth glir o ran amddiffyn ffermydd ac ymateb i ofynion amgylcheddol, ac un cymhelliad yn unig sydd ganddynt - amddiffyn y sector. Gweithio efo’r undebau ydi’r ffordd ymlaen i’r sawl sy’n poeni am y sector.