Pam bod creu trydan trwy ddulliau adnewyddadwy mor rhad, mor sydyn?

 Digwyddodd rhywbeth yn gynharach fis yma oedd yn arwyddocaol iawn, sy’n effeithio arnom ni i gyd a sydd a goblygiadau pellgyrhaeddol i’r dyfodol, ond ‘doedd ‘na ddim sôn ar y newyddion o gwbl ac ychydig iawn o bobl wnaeth sylwi ar y peth.

Yr hyn ddigwyddodd oedd i awr o gynhyrchu trydan yn y DU fynd rhagddi lle  syrthiodd y defnydd o danwydd ffosil wrth gynhyrchu’r trydan i 2.4% yn unig. ‘Dydi ffigwr hwn heb fod cyn ised yn hanes y Grid Cenedlaethol.  

Mae tua 80 cyfnod o hanner awr gyda llai na 5% o’r ynni sy’n cael ei gynhyrchu  o ffynonellau adnewyddadwy wedi digwydd eleni.  Eto mae hyn yn record - a ‘dydyn ni ond traean o’r ffordd trwy’r flwyddyn.  Mae hi bellach yn eithaf cyffredin i ffynonellau ffosil gyflenwi llai na 10% o anghenion dyddiol y Grid.  

Mae’r ffordd rydym yn cynhyrchu trydan yn newid yn gyflym - ac mae’n debygol iawn y bydd y bydd cyfnodau y flwyddyn nesaf pan na fydd defnydd yn cael ei wneud o gwbl o danwydd ffosil.  

Mae’n bwysig bod pethau yn symud i’r cyfeiriad yma  - cynhyrchu ynni trwy losgi tanwydd ffosil ydi un o brif yrwyr newid hinsawdd, ac mae llosgi rhai mathau o danwydd ffosil - glo er enghraifft - yn achosi niferoedd sylweddol iawn o farwolaethau yn fyd eang pob blwyddyn yn sgil y llygredd a gynhyrchir.

Mae ynni adnewyddadwy yn rhad - yn rhad iawn erbyn hyn, nid yw’n cynhyrchu fawr ddim o ran allbynnau carbon, ac ychydig iawn, iawn, o farwolaethau anfwriadol sy’n digwydd yn ei sgil o gymharu a dulliau eraill o gynhyrchu trydan.

Mae’n wir bod roedd cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn ddrud yn y gorffennol - yn achos ynni solar ac ynni gwynt o leiaf - ond mae’n rhad erbyn hyn. 

I egluro sut mae hyn wedi digwydd efallai mai’r ffordd orau ydi dweud stori bach bersonol o oes yr arth a’r blaidd - 70au’r ganrif ddiwethaf - pan oeddwn i’n ddisgybl yn Ysgol Brynrefail.  

Rhywbryd yng nghanol y 70au cefais chwilen yn fy mhen fy mod eisiau ac angen cyfrifiannell - eitem hynod o ddrud ar y pryd.  Doedd gan neb o fy ffrindiau gyfrifiannell.   

Beth bynnag, mi wnes i ddechrau rhoi fy mhres poced, arian penblwydd, arian ‘Dolig ac ati o’r neilltu - dim da da, dim creision, dim cardiau pel droed na dim arall am fisoedd.  Daeth y diwrnod ar ôl hir aros pan oedd gen i ddigon o bres wedi ei hel a phrynais y gyfrifiannell - ac roeddwn i’n hapus fel y gog am dipyn - ond ddim am hir.

Dri mis wedi i mi hel y pres at ei gilydd a phrynu’r teclyn sylweddolais y gallwn fod wedi ei brynu bryd hynny am hanner y pris talais amdano. ‘Doeddwn i ddim mor hapus o ddod i ddeall hynny.

Wedi dwyn hyn i gof wrth baratoi ar gyfer y blogiad yma mi es i ati i gael golwg sydyn ar brisiau cyfrifianellau yn 60au a 70au y ganrif ddiwethaf, ac mae hanes swyddogol y teclynnau yn cadarnhau’r hyn dwi’n gofio.

Daeth y cyfrifianellau cyntaf ar y farchnad am tua £370 yn 1966.  Mae £370 yn swnio’n llwyth o bres heddiw - ond mae yna gryn dipyn o chwyddiant wedi digwydd ers hynny, ac roedd y £370 yn llawer, llawer mwy o bres bryd hynny nag ydi o heddiw. Ym mhres heddiw mae £370 yn 1966 werth tua £3,600.   

Roedd y Sinclair Scientific yn gwerthu am £49.95 yn 1974 (tua £700 ym mhres heddiw) - tua pryd oeddwn i’n stwffio pob magan oedd yn dod fy ffordd i mewn i’r cadw-mi-gei er mwyn prynu cyfrifiannell.

Roedd yr un model yn union ar werth am £7 (tua £63 ym mhres heddiw) ddwy flynedd yn ddiweddarach.  

Erbyn heddiw gellir prynu cyfrifiannell am fawr mwy na £1, a gellir cael fersiynau digidol ohonynt yn rhad ac am ddim.

Ar y pryd roedd yn hynod anodd deall pam bod y newid enfawr yma wedi digwydd a pham bod oeddwn i wedi safio a sgimpio cymaint yn ddi-angen - ond a thyfu’n hen a gallu edrych yn ôl a bod efo mymryn o ddealltwriaeth sut mae marchnadoedd yn gweithio, mae’r peth i gyd yn eithaf hawdd i’w esbonio.  Roedd tri ffactor yn gyrru’r cwymp mewn prisiau.

 

Yn gyntaf mae technoleg yn gwella ac yn mynd yn fwy effeithiol tros amser - ac mae hynny’n gyrru prisiau i lawr.  

 

Yn ail pan mae nwyddau yn cael eu cynhyrchu ar raddfa anferth mae’r gost o gynhyrchu pob uned yn syrthio’n sylweddol.  

 

Yn drydydd pan mae nwyddau yn cael eu cynhyrchu yn eang iawn, mae cyflenwyr newydd yn dod i’r farchnad mewn niferoedd mawr, ac mae cynyddu cystadleuaeth yn gyrru prisiau i lawr.  

 

Canlyniad hynny ydi bod prisiau nwyddau a systemau technolegol yn syrthio’n gyflym iawn pan mae’r tri ffactor yna yn dod ynghyd. Felly ceir cwymp esbonyddol - ‘exponensial’ - mewn prisiau.

 

‘Rydan ni’n sôn am rymoedd economaidd sylfaenol yn y fan hyn, ac mae’r grymoedd hynny yn gweithredu yn y farchnad ynni hefyd - ond gydag un ychwanegiad pwysig. 

 

Dylai hyn fod yn eithaf amlwg - ond mae’n debyg bod ambell un yn methu’r amlwg yn llawer rhy aml  - os ydym yn cynhyrchu ynni o’r gwynt neu o oleuni’r haul, ‘dydyn ni ddim yn gorfod prynu goleuni na gwynt.  Ar y llaw arall os ydym yn defnyddio glo, olew neu nwy i gynhyrchu trydan, rydan ni’n gorfod prynu’r glo, olew neu nwy.

 

Canlyniad hyn ydi bod creu trydan o ffynonellau adnewyddadwy yn rhatach na chreu trydan o ffynonellau eraill.   Gweler y graffiau isod (rwyf wedi eu dwyn efo’r digwyleidd-dra arferol)  i ddangos hyn.

 

Y gost gyntaf i gael ei chofnodi erioed am gynhyrchu ynni solar oedd $1865 (mewn pres heddiw) am 1 watt o drydan.  ‘Dydi 1 watt ddim llawer o drydan o gwbl. Mae’r systemau sydd ar doeau tai preifat heddiw yn cynhyrchu tua 400 watt y panel y diwrnod .   A chymryd bod 16 panel ar do, golyga hyn bod mwy na 30kwh yn cael ei gynhyrchu pob dydd - ar ddiwrnod braf.  

 

Ar brisiau 1956 byddai cynhyrchu cymaint a 30kwh o drydan wedi costio tua $500,000.  Yn amlwg ddigon dylai ymchwil i’r mater fod wedi dod i stop yn y fan a’r lle bryd hynny yn wyneb y ffasiwn gost - a dyna fyddai wedi digwydd oni bai am un peth - yr unig ffordd o gynhyrchu trydan yn y gofod ydi trwy ynni solar.  Roedd y ‘space race’ yn ei ddyddiau cynnar bryd hynny.

 

Felly parhaodd yr ymchwil a syrthiodd cost cynhyrchu ynhyrchu trydan trwy’r dull hwn - yn raddol iawn ar y cychwyn - ond yn gyflym iawn erbyn ail ddegawd y ganrif hon. Erbyn heddiw mae ynni solar wedi datblygu i fod yn un o’r ffyrdd rhataf o gynhyrchu trydan.  Mae egwyddorion tebyg yn wir am ddulliau adnewyddadwy eraill o gynhyrchu trydan.  Bydd y broses yma yn parhau i’r dyfodol a bydd cost ynni adnewyddadwy yn parhau i syrthio.

 

Mae yna broblem efo ynni adnewyddadwy wrth gwrs - mae’r rhan fwyaf ohono -  er nad y cyfan o bell ffordd - yn cael ei gynhyrchu gan y gwynt a goleuni’r haul. Ceir adegau pan nad ydi’r naill na’r llall ar gael.  

 

Ac mae yna bobl fel Andrew Neil a John Redwood yn ymddangos ar y cyfryngau cymdeithasol i dynnu sylw at yr achlysuron gweddol brin hynny pan mai ychydig iawn o ynni adnewyddadwy sy’n cael ei greu, tra’n aros yn hollol fud pan bod bron i’r cwbl o’r trydan a gynhyrchir yn dod o ffynonellau adnewyddadwy.  

 

Mae gan lywodraeth y DU darged o gynhyrchu trydan yn gyfan gwbl o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035, ac o ganlyniad mae’n rhaid cyfarch y broblem o sut i gynhyrchu trydan pan mae hi’n gymylog ac yn ddi wynt erbyn hynny.  

 

Yn ddamcaniaethol nid oes rhaid gwneud dim.  Mae cyfran go lew o’r trydan sy’n cyrraedd y Grid ar hyn o bryd yn  dod trwy ryng-gysylltyddion - ‘interconnectors’  - hynny ydi o wledydd cyfagos megis Ffrainc neu wlad Belg.  

 

Cynhyrchir llawer o’r trydan  hwnnw trwy ddulliau niwclear - dulliau sydd yn osgoi llosgi tanwydd ffosil, ond sy’n dod a phroblemau eraill yn eu sgil. Ond mae’n rhaid cyfaddef nad ydi cynyddu dibyniaeth ar wledydd eraill yn gwneud synnwyr o safbwynt y DU - yn arbennig a ninnau wedi gwenwyno ein perthynas efo nhw yn sgil Brexit. 

 

Ond mae yna opsiynau eraill  - storio trydan pan mae amodau cynhyrchu yn ffafriol a’i ddefnyddio pan nad ydi amodau yn ffafriol ydi un dull.  Mae unrhyw un sydd wedi prynu batri solar yn gwybod eu bod yn bethau drud. Ond y newyddion da ydi bod yr un ffactorau sy’n gyrru prisiau cynhyrchu trydan i lawr hefyd yn gwthio prisiau batris i lawr yn gyflym. Mae cost batris lithiwm wedi syrthio tua 99% tros gyfnod o 30 o flynyddoedd. ‘Does yna ddim lle i gredu bod y cwymp yma yn arafu (mae graddfa’r gostyngiad yn debyg iawn i un ynni solar gyda llaw). 

 

Nid solar, gwynt a batris ydi’r unig opsiwn o ran cynhyrchu ynni heb losgi tanwydd ffosil (na defnyddio niwclear).  Ceir sawl arall sydd eisoes mewn defnydd.- er enghraifft hydro, biomass, trydan yn cael ei gynhyrchu o wres tanddaearol, llanw ac ati.

 

‘Dwi ddim eisiau creu’r argraff bod cyrraedd sefyllfa lle mae holl drydan y DU yn cael ei gynhyrchu trwy ddulliau adnewyddadwy erbyn 2035 am fod yn hawdd.  Ond ‘does ‘na ddim rheswm i gredu nad ydi o’n bosibl, a nid oes rheswm i gredu os na chyrhaeddir y targed erbyn 2035 na ellir gwneud hynny yn fuan wedyn. 

 

Byddai llwyddo i wneud hynny yn gadarnhaol ym mhob ffordd - byddai ynni yn cael ei gynhyrchu yn rhad, mewn modd sydd ddim yn creu llygredd, nac  yn cyfrannu at newid hinsawdd chwaith. 

Gorffennol a Dyfodol y Blaid Geidwadol

 Un o’r pethau diddorol am wleidyddiaeth ydi bod hanes yn ailadrodd ei hun dro ar ôl tro ar ôl tro - ac mae’n bosibl ein bod ni am weld hanes yn ail adrodd ei hun yn y dyfodol agos iawn.

 

 Mae ail gynghreirio gwleidyddol yn digwydd yn weddol aml yn llawer o wledydd Ewrop. Mae’n digwydd yn llai aml o lawer ym Mhrydain lle mae cyfuniad o’r system etholiadol cyntaf i’r felin, ceidwadaeth gyfundrefnol a llwyddiant o ran osgoi colli rhyfeloedd  yn cyfrannu at wneud y gyfundrefn wleidyddol yn eithaf di symud.  

Mae’r Blaid Geidwadol fodern wedi bod yn fwy llwyddiannus na’r un blaid Brydeinig i osgoi newid mawr.  Mae’n bosibl bod hynny ar fin newid - a dyna fydd thema’r blogiad yma.  Ond ychydig o hanes y Blaid Geidwadol yn gyntaf.

Mae hi’n bosibl dadlau - heb grwydro ymhell oddi wrth realiti - mai’r Blaid Geidwadol ydi’r blaid fwyaf llwyddiannus yn hanes gwleidyddiaeth, yn unrhyw le yn y Byd.  

Daeth i fodolaeth ar rhywbeth tebyg i’w ffurf presennol ym 1834 yn dilyn chwalfa plaid flaenorol - y Blaid Doriaidd ynghyd a nifer o grwpiau gwleidyddol eraill. Aeth ati i ddominyddu gwleidyddiaeth Oes Fictoria pan oedd yr Ymerodraeth Brydeinig yn ei hanterth, ynghyd a’r Blaid Ryddfrydol wrth gwrs.  

Dominyddodd yr Ugeinfed Ganrif hefyd, a hynny i raddau mwy, er mai’r Blaid Lafur ac nid y Blaid Ryddfrydol oedd yn cystadlu efo nhw yn ystod y ganrif honno.  Mae’r patrwm hwnnw wedi parhau yn ystod y ganrif hon.  

Mae’n debyg ei bod yn bosibl dadlau i’r ddwy blaid fawr yn yr UDA ddominyddu rhyngddyn nhw i raddau tebyg ac am gyfnod tebyg, ond y tu hwnt i hynny ‘dwi’n crafu fy mhen braidd i feddwl am enghreifftiau o ddominyddiaeth gwleidyddol mor hirhoedlog. 

Beth bynnag, y gorffennol ydi’r gorffennol a rŵan ydi rŵan.  Er gwaethaf llwyddiant ysgubol i’r blaid yn Etholiad Cyffredinol 2019 - eu perfformiad gorau ers 1979 os mai canran y bleidlais ydi’r llinyn mesur - mae ei pherfformiad yn y polau ar hyn o bryd yn waradwyddus, ac mae Etholiad Cyffredinol ond ychydig fisoedd i ffwrdd ar y gorau.   

Er mor sâl ydi’r polio o’u safbwynt nhw mae  amrediad eithaf mawr yn y polio.  Os ydi’r Ceidwadwyr yn dod yn agos at waelod yr amrediad - is nag 20% o’r bleidlais - mae posibilrwydd cryf y byddan nhw yn cael llai na hanner cant o seddi, fyddai yn eu rhoi yn drydydd os nad yn bedwerydd plaid yn Nhy’r Cyffredin. Byddai’n anodd iawn ail adeiladu o le felly. 

Os ydyn nhw’n dod yn agos at frig yr amrediad bydd ganddyn nhw tua 150 o seddi a nhw fydd yn arwain yr wrthblaid a hynny’n eithaf hawdd.  Byddai canlyniad felly yn un gwael iawn - y perfformiad gwaethaf yn hanes y blaid, ond byddai’n bydew y gellid dod allan ohono ‘n raddol.

Byddai perfformiad ar sail gwaelod yr amrediad yn debygol o arwain at newid sylfaenol ym mhensaernïaeth etholiadol y DU.

Mae sefyllfaoedd tebyg wedi codi yn y gorffennol o bryd i’w gilydd yn y DU.

Rydym eisoes wedi sôn am yr ail gynghreirio a ddaeth a’r Blaid Geidwadol i fodolaeth.

Cychwynodd y gyfundrefn dwy blaid (Llafur / Ceidwadol) sydd gennym ar hyn o bryd yn dilyn 1922 mewn gwirionedd gyda diflaniad i bob pwrpas y Blaid Ryddfrydol draddodiadol.

Yn ôl 1981 holltodd y Blaid Lafur yn ddau - a daeth yr SDP i fodolaeth.  Daeth y blaid honno i gytundeb etholiadol efo’r Blaid Ryddfrydol ar gyfer etholiad cyffredinol 1983 - a bu bron i’r gynghrair honno gael mwy o bleidleisiau na Llafur (27.6% i 25.4%).  Ond ‘doedd yna ddim cymhariaeth o ran faint o seddi a enillwyd - cafodd Llafur 209 a’r Gynghrair 23. Petai Llafur wedi cael canran 4% yn is a’r Gynghrair wedi cael 4% yn fwy mae’n debygol mai Llafur fyddai’r drydydd blaid o ran nifer seddi a byddai hanes gwleidyddol y DU wedi bod yn dra gwahanol. 

Ond yr hyn a ddigwyddodd oedd i Lafur adeiladu cefnogaeth yn raddol, rhywbeth  agorodd y ffordd i fuddugoliaeth anferth 1997 a 13 blynedd o lywodraeth Lafur.  Llyncwyd yr SDP gan y Rhyddfrydwyr a datblygodd plaid yn sgil hynny oedd yn derbyn mai trydydd plaid oedd hi mewn gwleidyddiaeth Brydeinig, ond oedd yn targedu cydrannau demograffig a daearyddol penodol er mwyn macsimeiddio faint o seddi oedd ar gael iddi fel trydydd plaid.  

Felly datblygodd rhyw fath o gyfundrefn dwy blaid a chwarter - tan i hynny ddod i ddiwedd disymwth yn sgil penderfyniad y Rhyddfrydwyr i gynghreirio efo’r Ceidwadwyr yn 2010.

Fel soniwyd eisoes ‘dydi newidiadau gwleidyddol mawr ddim yn digwydd yn aml yn y DU, ac yn arbennig felly rhai sy’n arwain at ddiflaniad neu o leiaf gwymp enfawr mewn cefnogaeth.  Pan mae hynny’n digwydd mae’r hyn sy’n gyrru’r newidiadau yn amlwg.

Rydym eisoes wedi cyfeirio at hollti’r hen Blaid Doriaidd ym 1846, hollt sylfaenol mewn athroniaeth wleidyddol yn sgil diwydiannu’r wlad oedd yn gyfrifol am hynny.  

Ymestyn y gofrestr etholwyr yn sylweddol arweiniodd at dwf y Blaid Lafur yn y degawdau yn dilyn diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. 

Cytundeb Dydd Gwener y Croglith oedd yn Gyfrifol am yr ail fodelu gwleidyddol oddi mewn i’r cymunedau unoliaethol a chenedlaetholgar yng Ngogledd Iwerddon a arweiniodd at ddominyddiaeth diweddar y DUP a Sinn Fein. 

Refferendwm annibyniaeth yr Alban arweiniodd at gwymp syfrdanol y Blaid Lafur yn yr Alban yn 2015 a thwf cyfatebol yr SNP.  

A daw hyn a ni yn ol at y polau piniwn a lle mae’r Toriaid heddiw.  Fel rydym eisoes wedi nodi mae eu ffigyrau polio cyn ised a mae nhw wedi bod erioed.  Mae nifer o resymau arwynebol am hyn - economi yn agos at fod mewn cyfnod o argyfwng ac wedi bod mewn cyflwr felly am flynyddoedd, anhrefn gwleidyddol di baid ers i David Cameron ymddiswyddo fel Prif Weinidog, methiant Brexit i wireddu unrhyw un o addewidion yr ymgyrch i adael yr UE argyfwng o rhyw fath neu’i gilydd ym mhob gwasanaeth cyhoeddus.  

Ond symptomau o newid gwaelodol ydi’r rhain mewn gwirionedd.  Mae newidiadau sylweddol i economïau rhyngwladol yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd – ‘globaleiddio’ ydi’r term mae’n debyg - ac mae hynny yn ei dro yn arwain at newidiadau cymdeithasol arwyddocaol.  

Canlyniad hynny yn ei dro oedd symudiad i’r Dde yng ngwleidyddiaeth y DU ac yng ngwleidyddiaeth mewnol y Blaid Geidwadol hefyd (gyda’r Ceidwadwyr Cymreig yn gwneud eu gorau i fod yn fwy Adain Dde nag unrhyw gyfadran arall).

Arweiniodd gwireddu Brexit a symudiad y Torïaid i’r Dde at ddiflaniad pleidiau’r Dde eithafol dros dro o leiaf.  Roeddynt wedi bod yn perfformio yn gryf mewn etholiadau ar ddiwedd y ddegawd ddiwethaf.  Ond ers hynny mae eu perfformiad etholiadol wedi bod yn wan iawn.

Ond rwan yn nyddiau olaf y cyfnod hir o lywodraethau Ceidwadol - ac er gwaetha’r holl symud i’r Dde mae nhw yn ôl, neu o leiaf mae Reform yn ôl, ac os ydi rhai polau yn gywir yn brathu wrth sodlau’r Ceidwadwyr. 

A chymryd am funud bod y polau gwaethaf i’r Toriaid yn cael eu gwireddu a’u bod yn ennill llai nag 20% o’r bleidlais a bod pleidlais Reform yn agos at bleidlais y Ceidwadwyr byddai hynny’n arwain at ychydig iawn o aelodau seneddol Ceidwadol a dim aelodau Reform.  

Byddwn wedyn mewn sefyllfa lle byddai mwy na thraean o’r etholwyr wedi pleidleisio tros blaid adain Dde, ond mai ychydig iawn o Aelodau Seneddol adain Dde fyddai yn Nhy’r Cyffredin.   

Byddai hynny yn ei dro yn arwain at bwysau sylweddol i ddod a’r ddwy blaid adain Dde at ei gilydd - a gallai hynny arwain at gydran eithaf mawr o gefnogwyr y Blaid Geidwadol yn chwilio am gartref newydd oherwydd na allant stumogi cynghreirio efo Reform.  

‘Dydi’r uchod ddim yn sicr o ddigwydd o bell ffordd, ond petai’n digwydd byddai gwleidyddiaeth y DU yn cael ei ail osod i raddau sydd heb ddigwydd ers y cyfnod rhwng y ddau Ryfel Byd.  Dyddiau difyr.

Ynglyn ag Arweinydd Newydd Llafur

 A dyma ni eto - etholiad am arweinyddiaeth y Blaid Lafur yng Nghymru gyda’r enillydd yn cynrychioli etholaeth yng Nghaerdydd neu o leiaf un cyn agosed at Gaerdydd  a phosibl. Mae’n rhaid mynd yn ol i 1998 i ddod ar draws eithriad i’r rheol yma pan gafodd Rhodri Morgan (Gorll Caerdydd) ei guro gan Ron Davies (Caerffili). 

Mae penderfyniad Llafur i ddewis Vaughan Gethin yn arweinydd yn gamgymeriad eithaf mawr gan Lafur ac mi eglura i pam.

Ond cyn mynd ati i wneud hynny mae’n deg nodi arwyddocâd ethol arweinydd croenddu i arwain plaid wleidyddol Gymreig, ac yn wir i arwain Cymru.  Mae rhwystrau sydd yn ei gwneud yn anodd i bobl o leiafrifoedd ethnig gymryd rhan llawn yng ngwleidyddiaeth Cymru, ac mae unrhyw beth sy’n cyfrannu at leihau’r rhwystrau hynny yn rhywbeth cadarnhaol. 

Ond mae hefyd yn deg dweud bod Llafur wedi gwneud dewis sydd ag elfen gref o risg yn perthyn iddi - ac mae’n bosibl y bydd goblygiadau eitha’ pell gyrhaeddol i’r dewis.  

Efallai mai’r lle i ddechrau ar hon ydi ymhell, bell yn ôl yn 1998 / 1999 pan roedd Llafur yn dewis arweinydd i ymladd etholiad cyntaf y Cynulliad (fel adwaenid y sefydliad bryd hynny) - a phan gollodd Rhodri Morgan etholiad adweinyddol ddwywaith.  

Roedd y ddau etholiad yn gystadlaethau rhwng y sefydliad Llafuraidd a’r - wel - adain llai sefydliadol.  Roedd yna hefyd elfen De / Chwith yn yr etholiad Alun Michael / Rhodri Morgan. Yn y ddau achos pleidleisiodd yr aelodaeth tros Rhodri Morgan, ond sicrhaodd pleidlais bloc yr undebau yr enwebiaeth i Ron Davies ac Alun Michael.

Ac wedyn daeth Etholiad Cynulliad 1999.  Ddwy flynedd ynghynt roedd Llafur wedi cael bron i 900k o bleidleisiau a bron i 55% o’r bleidlais yng Nghymru yn Etholiad Cyffredinol 1997.  Cafodd Llafur 384k o bleidleisiau a 37.6% o’r bleidlais yn 1999 ar y bleidlais uniongyrchol a chryn dipyn yn llai na hynny ar y bleidlais ranbarthol.  

 

Dau etholiad o fath gwahanol a gwahanol rymoedd gwleidyddol ar waith - ond go brin bod unrhyw un yn amau bod y canfyddiad bod yr etholiadau arweinyddol wedi eu cynnal mewn ffordd amhriodol ac annheg wedi bod yn un o’r ffactorau a arweiniodd at rhywbeth oedd yn ymylu ar fod yn drychineb etholiadol i Lafur.  

A daw hyn a ni at etholiad arweinyddol diweddaraf y Blaid Lafur yn Nghymru.  Mae yna adlais gref o’r hyn ddigwyddodd yn 98/99 yma.  

‘Dydi Llafur ddim yn fodlon rhyddhau manylion y bleidlais, ond mae fwy neu lai yn sicr i Jeremy Miles gael mwy o bleidleisiau aelodau cyffredin na Vaughan Gething.  

‘Does yna ddim pleidlais bloc gan yr undebau erbyn hyn, ond mae aelodau undebau efo hawl i bleidleisio - mae mwy o lawer o aelodau undeb na sydd o aelodau o’r Blaid Lafur ac mae undebau yn gallu helpu un ochr neu’r llall trwy wahaniaethu o ran y mynediad i fanylion cyswllt aelodau, cyfeirio aelodau at ohebiaeth etholiadol un ochr yn unig a chreu rheolau sy’n fanteisiol i un ymgeisydd, ond ddim i’r llall.

Mae yna awgrymiadau lu bod hyn oll wedi digwydd y tro hwn - a hynny er budd Vaughan Gething.  

Ac mae yna fwy y tro hwn wrth gwrs - gan gynnwys y rhodd enfawr o £200k o ffynhonnell amheus a dweud y lleiaf i ymgyrch Vaughan Gething - y rhodd gwleidyddol mwyaf o ddigon yn hanes gwleidyddiaeth Cymru yn ôl pob tebyg.  Ag ystyried mor agos oedd pethau mae’n debygol iawn bod y rhodd hwnnw ynddo’i hun wedi gwneud y gwahaniaeth - a llawer mwy na’r gwahaniaeth.  

 

Nid dyma’r tro cyntaf i Vaughan Gething fod yn destun honiadau o ymddygiad annheg mewn etholiad gyda llaw.  

 

Petai natur amheus yr etholiad arweinyddol a’r amheuon am roddion ariannol fyddai unig wendidau Vaughan Gething efallai y byddai modd rheoli’r niwed - ond mae ganddo wendidau ehangach, a nifer ohonyn nhw ar hynny.  

Er enghraifft Vaughan Gething oedd yn gyfrifol am iechyd yn ystod dwy don gyntaf covid cyn cael ei symud i fod yn gyfrifol am yr economi. Mae’n anodd iawn credu na fydd beirniadaeth ohono - pan fydd canfyddiadau’r ymchwiliad i ymateb llywodraethau’r DU i’r epidemig yn cael ei gyhoeddi. Rydym eisoes yn gwybod iddo waredu ei holl negeseuon WhatsApp o’r cyfnod.  Rydym hefyd yn gwybod bod teuluoedd llawer o’r rhai a gollwyd yn ystod y cyfnod hwnnw yn feirniadol iawn ohono.

Mae hefyd wedi bod yn eistedd yn y Cabinet ers 2016 - bron i wyth blynedd bellach, ac wedi bod a swyddi pwysig iawn ar y Cabinet hwnnw. 

‘Dydi Llafur ddim wedi llwyddo i fynd i’r afael a nifer o’r problemau mawr sy’n wynebu Cymru yn ystod y cyfnod - tlodi plant, anhrefn yn y Gwasanaeth Iechyd, diffyg twf economaidd dybryd ac ati.  Os rhywbeth wedi symud yn ôl ac nid ymlaen ydym ni.  Mae Vaughan Gething wedi ei gysylltu efo record go hir o fethiant llywodraethol.  

Mae’n bosibl fy mod yn anghywir wrth gwrs ac y bydd yn llwyddo i oresgyn y problemau sylweddol sy’n nodweddu cychwyn ei gyfnod yn arwain ei blaid a’i wlad.  

Etholiadau Senedd Cymru 2027 fydd yn brawf ar hynny wrth gwrs - ond efallai y byddwn yn cael awgrym o sut mae pethau’n  mynd yn ddiweddarach eleni. 

 

Rydan ni wedi sôn unwaith yn barod am etholiad 1997.  Cafodd Llafur etholiad da iawn ar hyd y DU gan gael 43.2% o’r bleidlais.  Ond cafodd Llafur Cymru etholiad gwell o lawer gan gael tua 11.2% yn uwch na hynny. 

 

Mae Llafur pob amser yn gwneud yn well yng Nghymru nag yn y DU mewn etholiadau cyffredinol. 6% i 8% ydi amrediad y gwahaniaeth wedi bod ers 1997.  Os bydd y gwahaniaeth rhwng perfformiad Llafur yng Nghymru a gweddill y DU yn arwyddocaol is na 6%, bydd hynny’n awgrym bach eithaf pendant bod canlyniad gwael ar y ffordd yn Etholiad Senedd Cymru yn 2026.