Amherst a'r Caernarvon & Denbigh

Digwydd dod ar draws y ddogfen yma wrth chwilio am rhywbeth arall ar y We y diwrnod o’r blaen.

I'r rhai ohonoch sydd methu darllen y llawysgrifen, dyma mae'n ei ddweud.

You will do well to try to inoculate the Indians by means of [smallpox-infected] blankets, as well as to try every other method that can serve to extirpate this execrable race."
- Cadfridog Amherst, Arglwydd Gadfridog Prydain yng Ngogledd America. Y dyn pwysicaf ar y cyfandir.

Ers talwm ‘roeddwn yn gweithio mewn archifdy. Rhyw joban blwyddyn oedd hi – dim gormod o waith go iawn, ond digonedd o amser yn y strongrooms yn byseddu trwy’r papurau hynny sy’n dystion mud i dalp o hanes yr hen Sir Gaernarfon.

O bryd i’w gilydd byddwn yn dod ar draws rhywbeth fyddai’n mynd a’m gwynt - rhywbeth anisgwyl a datguddiol. Profiad fel cynnau matsen mewn ogof enfawr, cwbl dywyll. Er enghraifft y llythyrau a’r erthyglau golygyddol yn y Caernarfon & Denbigh yn ystod yr argyfwng colera yng Ngaernarfon yn 1866 yn beio arferion anfoesol y tlodion oedd yn dioddef o’r afiechyd. Y gwir reswm oedd nad oedd system garffosiaeth ardaloedd tlawd yng nghanol y dref – ardaloedd oedd yn berwi efo pobl, oherwydd nad oedd yr awdurdodau am wario ar yr ardaloedd hyn. Neu lyfr log ysgol yn adrodd mewn arddull ffurfiol, moel, di deimlad ar absenoldeb geneth fach oherwydd cynhebrwng ei mam.

Dogfennau sych yn rhoi cip bach ar ochr ddu byd sydd wedi hen fynd - byd gyda rhaniadau cymdeithasol dybryd – a diffyg cydymdeimlad llwyr rhwng un dosbarth a’r llall.

Ac mae llythyr yr Arglwydd Gadfridog Amherst yn taflu golau tebyg ar wir natur yr Ymerodraeth Brydeinig. ‘Roedd y cyfiawnhad tros yr Ymerodraeth Brydeinig yn ei bortreadu fel ymarferiad gwar i wella ansawdd gwledydd pell anwar – i’w paratoi ar gyfer y dydd pan y byddai’r tramorwyr yn gallu rhedeg eu sioe eu hunain – baich y dyn gwyn.

Mae’r erthygl hon yn rhoi blas o’r gwirionedd. Cyrff tramorwyr wedi eu pentyrru ar ben ei gilydd – mesul miliwn