Cors Culloden sydd yn y llun - y man lle trechwyd byddin Charles Stewart yn Ebrill 1746 gan fyddin llywodraeth Lloegr. Roedd llawer o'r sawl a ymladdodd efo Charles yn Ucheldirwyr oedd yn siarad Gaeleg. O ganlyniad syrthiodd llawer o lid y llywodraeth ar yr ardaloedd hynny lle siaradai pobl Gaeleg. Un o'r ffyrdd yr amlygwyd y llid hwnnw oedd trwy 'glirio'r' Ucheldiroedd. Cyn 1746 roedd tua chwarter poblogaeth yr Alban yn siarad Gaeleg - roedd y ganran yn is na 6% erbyn degawd olaf Oes Fictoria. Erbyn hyn mae'r iaith ar ei gliniau fel iaith gymunedol hyd yn oed yn ei chyn gadarnleoedd yn Ynysoedd y Gorllewin.
Dydi pethau ddim cyn waethed ar y Wyddeleg fel iaith gymunedol, ond mae'n llawer, llawer gwanach na'r Gymraeg. Torwyd cydlynedd cymdeithasol Gorllewin Iwerddon yn waeth hyd yn oed gan y Newyn Mawr o 1847 ymlaen. Bu farw tua miliwn o bobl a bu rhaid i filiwn arall adael yr wlad o ganlyniad i hynny. Cwympodd y nifer a'r ganran oedd yn siarad y Wyddeleg yn gyflym ac yn barhaus wedi hynny.
A dyna o bosibl y gwahaniaeth rhwng Cymru a'r gwledydd Celtaidd eraill yn y DU mewn perthynas a'r iaith frodorol - na chafwyd trawma tebyg yn Nghymru ac ni amharwyd ar ei strwythurau cymdeithasol yn yr un ffordd.
Dydi pethau ddim cyn waethed ar y Wyddeleg fel iaith gymunedol, ond mae'n llawer, llawer gwanach na'r Gymraeg. Torwyd cydlynedd cymdeithasol Gorllewin Iwerddon yn waeth hyd yn oed gan y Newyn Mawr o 1847 ymlaen. Bu farw tua miliwn o bobl a bu rhaid i filiwn arall adael yr wlad o ganlyniad i hynny. Cwympodd y nifer a'r ganran oedd yn siarad y Wyddeleg yn gyflym ac yn barhaus wedi hynny.
A dyna o bosibl y gwahaniaeth rhwng Cymru a'r gwledydd Celtaidd eraill yn y DU mewn perthynas a'r iaith frodorol - na chafwyd trawma tebyg yn Nghymru ac ni amharwyd ar ei strwythurau cymdeithasol yn yr un ffordd.
Diddorol hefyd ystyried y rol a chwaraeodd yr SPCK a'r holl awydd protestanaidd i ledaenu'r efengyl mewn cyhoeddiadau. Daeth y Gymraeg yn iaith ysgrifenedig ar raddfa boblogaidd ar yr un adeg y collwyd miloedd o siaradwyr Gwyddeleg.
ReplyDeleteIa - mae'n bosibl bod y Gymraeg yn magu statws lled 'swyddogol' mewn rhai agweddau ar fywyd yn Oes Fictoria - er nad oedd cydnabyddiaeth i'r Gymraeg mewn cylchoedd llywodraethol / gweinyddiaeth swyddogol ac ati wrth gwrs.
ReplyDeleteMa crefydd yn eitha pwysig yn yr holl beth. Roedd y Gwyddelod, a nifer o siaradwyr yr Aeleg, yn Gatholigion ac i raddau hefyd felly'n grŵp a ddrwgddybiai'r llywodraeth yn fawr, a'i ystyried yn fygythiad, ymhell i'r 19eg ganrif. Roedd y Cymry'n Brotestaniaid pybyr ers hir o dro bryd hynny.
ReplyDeleteAt hynny, mae'r Beibl yn bwysig yma, ond nid jyst am ei fod ar gael yn y Gymraeg. Mae darllen o'r Beibl yn rhan bwysig o Brotestaniaeth, llawer mwy na Phabyddiaeth. Roedd y ffaith bod y Cymry'n darllen eu llyfr pwysicaf yn gyson yn rhywbeth mawr o blaid yr iaith - petai siaradwyr ieithoedd Celtaidd eraill - yn benodol Gaeleg, Gwyddeleg a Llydaweg - â'r traddodiad hwnnw, debyg y Gallai'r tair iaith fos kewn sefyllda gryfach heddiw.