Dafydd Iwan yn Cofi Roc

‘Dolig Dafydd yn Dre yn Cofi Roc neithiwr. Roeddwn dan yr argraff bod Dafydd Iwan wedi ymddeol – ond dyna fo – mae wedi gwneud hynny sawl gwaith o’r blaen ac wedi dychwelyd. Mae ambell i beth nad yw byth yn newid.

Noson ddigon difyr. Er bod y gynulleidfa’n ddigon teilwng, nid oedd yn agos cymaint o bobl yno nag oedd yn mynychu’r gigs ‘Dolig mawr DI yn Paradox yng nghanol y 90au. ‘Doedd yna ddim yr un trawsdoriad o ran oedran y gynulleidfa chwaith, digon canol oed oeddem at ein gilydd (mae’n beth braf i rhywun fy oed i gael teimlo’n weddol ifanc mewn gig). Dydi’r hen lais ddim yr hyn oedd o, a dydi’r un angerdd y tu ol i bethau nag a fu yn y dyddiau hynny pan oeddem i gyd yn ieuengach, pan oedd mynyddoedd ein blynyddoedd o’n blaenau.



Mae llawer o law wedi chwipio’r tomeni chwarel ers y dyddiau hynny pan oedd Dafydd yn ifanc ac yn perfformio mewn nosweithiau llawen. Pryd hynny roedd y mudiad iaith yn ei anterth,George Thomas yn fyw ac yn iach, hawliau ieithyddol prin yn bodoli, y syniad o gynulliad yn freuddwyd – ac wrth gwrs, yr ymdeimlad a’r sylweddoliad o’r hyn oedd rhaid ei wneud yn glir ac yn amlwg.

Bellach rydym wedi ennill llawer o’r brwydrau oedd yn edrych mor bwysig ar y pryd, ond mae’r ymdeimlad ein bod am golli’r rhyfel cyn gryfed, yn gryfach efallai nag y bu erioed. Yn waeth mae’r amheuaeth bellach wedi sleifio i’n hymwybyddiaeth torfol nad ydi’n rhyfel yn un sy’n bosibl ei hennill – ta waeth faint o frwydrau unigol yr ydym wedi eu hennill yn y gorffennol, ac y byddwn yn eu hennill yn y dyfodol.

Ac mae Dafydd ei hun ysywaeth wedi heneiddio, wedi ymbarchuso, wedi ymgyfoethogi, wedi troi’n wleidydd go iawn. Mae’n derbyn llawer o feirniadaeth fel gwleidydd – ac mae rhywfaint o’r feirniadaeth honno’n deg – nid gwleidydd naturiol mohono o bell ffordd. Nid yw’n berson sy’n ei chael yn hawdd i godi pontydd, i gymodi, i grisialu ei wleidyddiaeth, a gwleidyddiaeth y Blaid i nifer gyfyng o gysyniadau a sloganau syml, i ffocysu ar yr hyn sy’n bwysig yn wleidyddol. Wedi dweud hynny, mae’n areithiwr da, gall fod yn ddigon ysbrydoledig ar ei ddydd ac yn bwysicach mae ei wleidyddiaeth yn war, goddefgar, eangfrydig, gwlatgarol a gonest.

Ond y caneuon ydi’r pethau pwysicaf am Dafydd. Maent yn llwyddo i wneud rhywbeth nad yw’n gwneud cystal fel gwleidydd. Maent yn mynegi ac yn crisialu gwleidyddiaeth Dafydd – ffordd unigryw anghydffurfiol Gymreig o edrych ar y byd, a gosod y wleidyddiaeth honno mewn cyd destun ehangach gwleidyddiaeth gwrth imperialaidd fyd eang. Yng nghyd destun gwleidyddiaeth gwan y sawl sydd dan orthrwm, y sawl sydd am oroesi yn nannedd grymoedd sy’n fwy pwerus o lawer na nhw eu hunain.

Ac am ychydig neithiwr, ar derfyn y noson, ar ol suddo gormod o beintiau, wrth ddawnsio i gyfeiliant y caneuon hynny, roedd y blynyddoedd cynharach hynny’n dychwelyd fel gwenoliaid yn y gwanwyn. Am ychydig roeddem yn ol yn mwynhau’r dyddiau hynny lle’r oedd cymaint mwy i’w gyflawni na sydd heddiw, ond pryd roeddem hefyd efo mwy o le i obeithio. Ac ar ben hynny roedd Lwi yn ei le wrth y llwyfan, peint o’i flaen.

Da dy weld ti’n well boi – efallai y bydd popeth yn dda wedi’r cwbl.



Lwi.

Oes Dyfodol i'r Toriaid?

Digwydd darllen yr erthygl yma yn y Guardian heddiw.

Yr hyn a'm synodd oedd y ffigyrau ynglyn a'r Cymdeithasau Ceidwadol - dim ond 450 - a hanner y rhain gyda llai na chant aelod. Mae tua 650 etholaeth cofiwch.

Mae'n ymddangos mai 250,000 ydi aelodaeth y blaid tros Prydain (cwymp o 50,000 tros bedair blynedd) - tua 380 am pob etholaeth.

Mae oed cyfartalog eu haelodau yn 67, mae dwy dreuan ohonynt ar y dol.

Yn y cyfamser mae eu gwariant ar etholiadau yn enfawr - £17.85m - neu £2.03 am pob pleidlais trwy Brydain (uwch na neb arall).

Mae'r ffigyrau yn fwy trawiadol yng Nghymru - £845,015.71 - neu £280,000 am pob un o'u tair sedd.

Beth bynnag am y gobaith newydd Cameron ac ati, oes, mewn difri ddyfodol i blaid sydd mor hen, sydd a'i haelodaeth yn cwympo o ddiwrnod i ddiwrnod, sydd yn gorfod dod o hyd i gymaint o bres i brynu pob sedd a phob pleidlais?

Tri Chynhebrwng ac Ysgariad

Cynhebrwng mawr mae’n debyg – 60,000 o alarwyr, gan gynnwys llond lle o bobl adnabyddus o fyd peldroed a chwaraeon, gwleidyddion lleol – wedi eu hamgylchu gan y swyddogion diogelwch sydd o hyd yn un o nodweddion unrhyw ddigwyddiad cyhoeddus yng Ngogledd Iwerddon. Y daith i lawr y Prince of Wales Avenue heibio delw Edward Carson i ganol ysblander Neuadd Fawr Stormont yn rhoi arlliw o rwysg cynhebrwng gwladol. Sianeli teledu yn dangos y digwyddiad yn fyw o’r dechrau i’r diwedd. Tudalennau blaen a chefn y tabloids a’r papurau sydd yn esgys bod yn fwy difrifol yn llawn o’r stori heddiw.

Ac eto, mae’n anodd meddwl pam. ‘Doedd George heb chwarae pel droed ers degawdau – mae’n debyg nad oedd llawer o’r sawl aeth i’r cynhebrwng, neu a welodd y digwyddiad ar y teledu hyd yn oed yn ei gofio fel chwaraewr. Mae’n debyg eu bod wedi gweld llawer mwy ohono ar dudalennau’r tabloids tros y blynyddoedd.



A beth maent wedi ei weld a’i ddarllen amdano yn y tudalennau hynny? Storiau am lu o wahanol antics meddw, storiau am hwrio, lluniau ohono yn clecian peintiau o flaen y wasg ychydig fisoedd ar ol cael iau newydd, storiau ohono’n rhoi tipyn o grasfa i rhyw hogan bach ddel o wraig sy’n ymddangos ar I'm A Celebrity Get Me Out of Here yn ddiweddarach, ymosod ar blismyn, rwdlan yn feddw ar sioe deledu. Mae’r papurau wedi trosglwyddo’n ffyddlon hanes dyn a wrthododd gymryd cyfrifoldeb tros ei fywyd ei hun – dyn a safodd o’r neilltu ac edrych ar ei yrfa, ei berthynas efo’r sawl oedd agosaf ato, ei fywyd yn datgymalu, yn llithro i ffwrdd ac yn hydoddi. Dyn na allai gymryd cyfrifoldeb am ei fywyd ei hun - dyn nad oedd yn fodlon gwneud yr ymdrech. A defnyddio’r idiom Saesneg Couldn’t be arsed.

O edrych ar yr holl sioe, mae’n anodd braidd peidio meddwl am ddau gynhebrwng mawr cyhoeddus arall – y ddau ohonynt yn fwy nag un George – o ran y niferoedd a fynychodd o leiaf. Cynhebryngau dau arall a welodd eu bywydau’n cael eu siapio a’u taflu i’r naill gyfeiriad a’r llall gan rymoedd mwy na nhw eu hunain o lawer.

‘Roedd y cyntaf ar ddydd Sadwrn, Medi 6 1997 yn Eglwys Gadeiriol Westminster. ‘Roedd rhai pethau’n gyffredin rhwng cynhebrwng Diana ac un George. Llond lle o wynebau adnabyddus o’r cyfryngau, diddordeb ysol gan y papurau tabloid a’r cyfryngau, yr ymadawedig wedi byw rhan dda o’i bywyd rhwng cloriau’r papurau tabloid.

‘Roedd gwahaniaethau hefyd. Rhwysg Prydeindod yn nodwedd amlwg o’r digwyddiad, tyndra gwrth sefydliadol ynghlwm a fo yn sgil amgylchiadau’r farwolaeth a blynyddoedd olaf Diana. Roedd yr ymdeimlad o hysteria tawel torfol yn gryfach o lawer yn y cynhebrwng hwnnw.

Ond y gwahaniaeth mwyaf arwyddocaol oedd yr un rhwng George a Diana eu hunain. Beth bynnag ei gwendidau hi – ac roedd ganddi ddigon – o leiaf ceisiodd reoli ei bywyd ei hun – ceisiodd gymryd gafael arno. Byddai wedi bod yn hynod o hawdd sefyll yn ol – ymneilltuo o’i bywyd – dyna oedd disgwyl iddi ei wneud – dyna oedd bron i bawb oedd wedi bod yn ei sefyllfa hi wedi ei wneud o’r blaen.




Yn gwahanol i George, roedd yr ymddygiad oedd yn ei chael ar dudalennau blaen y tabloids – y bwlimia, yr hwrio, y gyboli efo pobl anerbynniol, yr anghytuno cyhoeddus efo’i gwr, yr ysgariad – y defnydd bwriadol o’r papurau tabloid yn ei rhyfel efo’i gwr hyd yn oed – yn ymdrech i gymryd rheolaeth o’i bywyd – i beidio cael ei sgubo i lawr afon oedd y tu hwnt i’w rheolaeth.

‘Roedd y trydydd cynhebrwng fel un George yng Ngogledd Iwerddon. Fe’i cynhalwyd ar Fai’r 7 1981. Er ei fod yn gynhebrwng aelod seneddol, nid aeth yr orymdaith ar gyfyl Plas Stormont – cynhebrwng Bobby Sands oedd o.

Roedd rhwysg ynghlwm a’r cynhebrwng hwn hefyd – rhwysg milwrol y traddodiad Gweriniaethol. Ond roedd y gwahaniaethau yn fwy trawiadol.

Roedd y wasg yno hefyd – ond ‘roedd y berthynas rhyngddynt a’r ymadawedig yn gwbl wahanol – ‘roedd Sands yn ymgorfforiad o ddrygioni llwyr iddynt – nid gwrthrych storiau lu oedd wedi gwerthu miliynau o gopiau o’r papurau.

Nid oedd fawr ddim wynebau adnabyddus yno – dim ond degau o filoedd o bobl o dai teras strydoedd culion gorllewin a gogledd Belfast, o ffermydd bach a man bentrefi Fermanagh, Tyrone ac Armagh, o drefi amaethyddol megis Omagh a Monaghan, o stadau enfawr Tallaght a Ballymun yn Nulyn. ‘Doedd yna ddim gorymdaith i fyny erwau eang Prince of Wales Avenue na’r Mall ond yn hytrach ymlwybrodd yr orymdaith i fiwsig yr hofrenyddion milwrol oddi fry trwy gulni clostraffobig y Lower Falls yng nghysgod fflatiau’r Divis ac yna i fyny trwy’r Upper Falls ac i fynwent Milltown – i fyny prif rydweil y gwrthryfel yn y Gogledd.

Nid awyrgylch o dristwch oedd yno, cymaint ag awyrgylch o arwahanrwydd a chwerder – fel petai’r glaw cyson yn ymdrochi’r dyrfa enfawr mewn surni.

Mae’r tebygrwydd a’r gwahaniaethau rhwng y tri chymeriad yn ddigon dadlennol. ‘Roedd George a Bobby yn eu ffyrdd gwahanol wedi ymneulltuo o’u bywydau eu hunain ac wedi caniatau i’r bywydau hynny gael eu llywio a’u rheoli’n llwyr gan rymoedd eraill – grymoedd o’r tu allan yn achos Bobby, a rhai o’r tu mewn yn achos George.. Cai bywyd George ei reoli gan reddfau ac anghenion sylfaenol, tra bod bywyd Bobby yn cael ei reoli gan ideoleg anhyblyg, crefyddol bron y gymuned oedd yn byw ynddi ar gyrion de orllewin Belfast. Cafodd bywydau’r ddau eu gwenwyno a’u difa gan y grymoedd oedd yn eu rheoli. Treuliodd George y rhan fwyaf o’i fywyd fel oedolyn yn feddw, a threuliodd Bobby y rhan fwyaf o ddigon o’i fywyd fel oedolyn mewn carchar. Bu farw Bobby ar ol deufis heb fwyta, bu farw George o gymhlethdodau yn deillio o’i alcoholiaeth.

Ar un ystyr roedd Diana yn fwy o rebel na’r naill a’r llall. Gwrthododd ildio i’r grymoeddallanol oedd yn ceisio meddianu ei bywyd hithau – a mewn rhai ffyrdd cafodd lwyddiant. Er ei bod yn llawer llai deallusol na’r ddau ddyn, ac yn llawer llai dewr na Bobby, roedd ganddi fwy o afael a rheolaeth ar ei bywyd ei hun rhywsut.

Ond mae un gwahaniaeth rhwng y tri chynhebrwng yn taflu goleuni ar un gwirionedd sylfaenol. Y ffordd i gyrraedd at y gwirionedd yma yw trwy ofyn y cwestiwn pa fywyd a pha gynhebrwng yw’r mwyaf arwyddocaol o ran yr effaith a gawsant?

Byddai rhai’n dweud ei bod yn fuan i ddweud pa effaith a gaiff bywyd ac angladd George – ond ‘dim’, neu ‘nesaf peth i ddim’ ydi’r ateb – mae hynny’n amlwg. Mae’n anhygoel ar un olwg cyn lleied o ddylanwad ar y berthynas rhwng y frenhiniaeth a’r boblogaeth yn gyffredinol a gafodd bywyd, amgylchiadau marwolaeth a chynhebrwng Diana – unwaith eto ‘dim’, neu ‘nesaf peth i ddim’.

Ar y llaw arall cafodd bywyd, neu’n hytrach farwolaeth Bobby ddylanwad pell gyrhaeddol ar hanes ei wlad ei hun. Yn y tymor byr arweiniodd at drais sylweddol. Yn y tymor hirach arweiniodd at dwf gwleidyddol Sinn Fein – ac arweiniodd hynny yn ei dro at y broses heddwch a’r cadoediad. Yn y chwarter canrif ers yr ympryd newyn mae gwleidyddiaeth Iwerddon wedi ei ail bensaernio – yn arbennig felly yn y Gogledd – ond mwyfwy yn y De erbyn hyn. Mae’r broses yn dal i weithio ei ffordd tua’i therfyn heddiw – ond bydd tirwedd gwleidyddol Iwerddon – Gogledd a De wedi ei drawsnewid mewn degawd. Mae hadau’r newid hwn wedi eu planu yn surni’r orymdaith gynhebryngol honno a’r amgylchiadau a arweiniodd ati bron i chwarter canrif yn ol. Pan aeth pobl yn ol adref i Tallaght, Tralee, Ardboe, Newry ac Armagh roeddynt yn seiliau i wleidyddiaeth etholiadol newydd – gwleidyddiaeth sur, chwerw, gwrthnysig – ond gwleidyddiaeth gwydn a phwerus.
Pam felly bod dylanwad marwolaeth Diana yn fwy tebyg i un George nag un Bobby? Mae’r ateb yn natur apel George a Diana. Cymeriadau tabloid oeddynt i bob pwrpas. Roedd ein diddordeb ynddynt yn debyg i’r diddordeb sydd gennym mewn cymeriadau opera sebon – roeddem yn eu hoffi am eu bod yn ein darparu gydag adloniant. Cymeriadau ffantasi oedd y ddau – rhywbeth y byddem yn hoffi bod – weithiau o leiaf. Dyna ydi’r papurau tabloid, a’r diwylliant tabloid - ffynhonnell adloniant, dihangfa, ffantasi. Yn ddi amau roedd llawer o’r sawl oedd yng nghynebrynnau Diana a George yno i dalu teyrnged – ond roedd llawer yno am eu bod eisiau bod yn rhan o’r sioe, yn rhan o’r adloniant.




Nid cymeriad tabloid oedd Bobby – a ‘doedd o ddim yn rhan o ddiwylliant adloniant chwaith. ‘Roedd y sawl a fynychodd ei gynhebrwng o yno am reswm arall. Pobl y cyrion oeddynt yn bennaf – y rhai o’r De yn ogystal a’r Gogledd. ‘Roedd profiad y Gogleddwyr o berthynas efo’r wladwriaeth a’r unigolion oedd yn cynnal y wladwriaeth honno, yn brofiad negyddol. Roedd y wladwriaeth (ar wahan i wahaniaethu yn eu herbyn) yn gwadu eu bodolaeth, ac felly yn gwadu eu hymdeimlad o hunan werth. Surni a gelyniaeth oedd yn nodweddu eu hagwedd tuag at y wladwriaeth – a’u cymdogion, ac roedd y surni hwnnw’n cael ei atgyfnerthu gan y cynhebrwng, a’r amgylchiadau oedd wedi arwain ato. Pobl o haen isaf cymdeithas y De oedd ar y Falls y diwrnod hwnnw’n bennaf – pobl fyddai wedi eu siomi yn yr wladwriaeth annibynnol a esblygodd yn y De. Pobl oedd yn credu mewn Iwerddon rydd, ond roedd yr Iwerddon rydd a gawsant wedi methu gwella ansawdd eu bywydau. Pobl siomedig.

Ac mae hyn yn ein harwain at wirionedd sylfaenol am y cyflwr dynol. ‘Dydi’r hyn sydd yn ein diddanu ni neu’n gwneud i ni chwerthin, neu’r ffilm neu’r llyfr sy’n gwneud i ni grio ddim yn effeithio llawer ar y ffordd yr ydym yn edrych ar y byd. Ond mae sefyllfaoedd sydd yn ein siomi, sy’n ein suro, sydd yn tanseilio’r ymdeimlad sydd gennym o’n hunan werth, sy’n ein dadrithio, sy’n bychanu’r pobl a'r pethau sy’n bwysig i ni yn newid yn sylfaenol y ffordd yr ydym yn edrych ar y byd. Gall hefyd, o dan rhai amgylchiadau, drawsnewid tirweddau gwleidyddol.